ابوعروبه

اَبوعَروبه، حسین به محمد بن ابی معشر مودود بن حماد سلمی حرانی (ح 222- 318 ق / 837-930 م)، محدث، رجال‌شناس و تاریخ‌نویس سرزمین جزیره. نیای او، حماد، برده‌ای آزاد شده (احتمالاً یونانی) از موالی ابن سلم نامی بود (نک‌ : ابن عساكر، نسخۀ احمد ثالث، 11 / 305 الف).
از زندگی او جز نام استادان و راویان و چند نكتۀ پراكنده، چیزی دانسته نیست. ذهبی (14 / 510-511) یادآور شده كه وی از 236 ق به شنیدن حدیث آغاز كرد و علاوه بر فراگیری از شیوخ دیار خود، در سفرهایی به عراق و شام و حجاز از محدثان آن سرزمینها نیز حدث شنید. در شمار شیوخ او می‌توان ابوكریب محمد بن علاء، سفیان بن وكیع، محمد بن بشار، مسیب بن واضح، محمد بن زنبورمكی، ایوب بن محمد وزّان، عبدالوهاب بن ضحاك، محمد بن مصفی حمصی و ابوحاتم سجستانی را نام برد (نک‌ : ابن سنی، 4، 6، جم‌ ؛ ذهبی، همانجا؛ سمعانی، الانساب، 7‌ / 86).
ابوعروبه پس از بازگشت به حران، به عنوان مفتی آن شهر پذیرفته شد (ابن عدی، 1 / 147) و با اصراری كه بر نهی از منكر می‌ورزید، به عنوان پیشرو فقیهان حران، با ازدواج مسلمانان با زنان حرنانی كه از اهل كتاب شمرده نمی‌شدند، مخالفت می‌كرد (نک‌ : ابن ندیم، 385). او از نظر مكتب فقهی در زمرۀ اصحاب حدیث به شمار می‌رفت (همو، 286) و آگاهی بر علم حدیث را برای فقاهت شرطی لازم و اساسی می‌دانست (نک‌ : خطیب، 70). وی به عنوان محدثی كه خود، شیوخ پرشماری را درك نموده بود، به بازگفتن شنیده‌های خود پرداخت و محدثان بسیاری از نقاط گوناگون به استماع از او روی آوردند كه در میان آنان مشاهیری چون ابوحاتم ابن حبان، ابواحمد بن عدی، سلیمان ابن احمد طبرانی، ‌ابوبكر ابن‌سنی، ابوالشیخ اصفهانی، ابوبكر محمد بن علی قفّال و ابوبكر ابن مقری دیده می‌شوند (نک‌ : ذهبی، 14 / 511؛ نیز طبرانی، 1 / 139؛ نووی (1(2) / 282؛ ابن‌عدیم، 3 / 1507، 7 / 3349).
ابن عدی و ابو احمد حاكم از رجال‌شناسان بنام اهل سنت او را به گونه‌ای بلیغ مدح كرده‌اند و ابن حبان احادیث او را در صحیح خود درج كرده است (ابن عدی، ذهبی، همانجاها؛ ابن بلبان، 1‌ / 167، جم‌ )؛ در واقع ابوعروبه، خود اهل جرح و تعدیل بود و شاگردانش، ابن عدی و ابن حبان، در آثار رجالی خود الكامل و المجروحین از او بهرۀ بسیارگرفته‌اند (نك‌ : ابن عدی، 1 / 147، جم‌ ؛ ابن حبان، 1 / 101، ‌جم‌ ). ازدی شاگرد دیگر وی نیز در تاریخ الموصل (272، 280، جم‌ ) از اطلاعات رجالی او سود جسته است.
در مورد مذهب اعتقادی ابوعروبه، ‌جمله‌ای از ابن‌عساكر نقل شده است كه غلوّ او در تشیع و دشمنی وی را با بنی امیه می‌رساند، ولی ذهبی ضمن رد این گفتار، احتمال داده است كه منشأ این نسبت تنها دشمنی ابوعروبه با مروانیان بوده باشد (نک‌ : ذهبی، همانجا). اگرچه در آثار رجالی كهن شیعه، تأییدی بر تشیع وی دیده نمی‌شود، ولی نمی‌توان نسبت تشیع به او را به سادگی خطا تلقی كرد،‌زیرا در كتب حدیث امامیه، روایاتی مندرج است كه بر نوعی ارتباط میان ابوعروبه و عقیدۀ امامیه دلالت دارد. بارزترین نمونه از این دست روایت «نسخه‌ای از موسی بن عیسی بن عبدالرحمن افریقی» توسط اوست كه در آن به تفصیل از حقانیت دوازده امام با ذكر نام فرد فرد ایشان سخن رفته است (نک‌ : ابن عیاش، 23- 29؛ قس: نعمانی، 59). به علاوه در منابع شیعه، احادیث دیگری نیز به نقل از او در تأیید مواضع امامیه مورد استناد قرار گرفته است، همچون حدیث «نقباء اثناعشر» (ابن بابویه، كمال‌الدین، 1 / 272 و دیگر آثار وی؛ قس: خزازقمی، 26)؛ حدیث «حب علی حسنة لا تضر معها سیئة ... » (منتخب‌الدین، 44-45) و حدیث «من لم یستبشر برؤیة علی (ع) فعلیه لعنة الله» (ابن بابویه، امالی، 201-202). همچنین ابن بابویه در الخصال (2 / 417) حدیثی از او نقل كرده كه اسنادی شیعی دارد.

آثـار خطی

1. الامثال السائرة التی رویت عن رسول الله (ص) و عن غیره (ابن خیر، 176‌؛ سمعانی، ‌التحبیر، 2 / 17)، كه نسخه‌ای خطی از آن دركتابخانۀ كوغوشلار تركیه محفوظ است (GAS, I / 176)؛ 2. حدیث الجزریین،‌ كه نسخه‌ای از آن (در 18 برگ) در كتابخانۀ ظاهریۀ دمشق نگهداری می‌شود (سواس، 587). سمعانی نیز به یك جزء حدیثی از ابوعروبه دربارۀ حدیث دو محدث جزرری، محمد بن سلیمان و معقل بن عبدالله اشاره كرده است (همان، 2 / 186)؛ 3. طبقات الصحابة، كه سمعانی (همان، 1 / 102) از تداول آن سخن گفته است (نیز نك‌ : خلیلی، 1‌ / 459) و پاره‌ای از یك گزیدۀ آن، احتمالاً‌ از عبدالغنی مقدسی در كتابخانۀ ظاهریه وجود دارد (ظاهریه، 1 / 169).

آثـار یافت نشده

1. الاحكام (خلیلی، همانجا). 2. الاسامی والكنى (سمعانی، همان، 1 / 163). 3. الامالی (حاجی‌خلیفه، 1 / 163). 4. الاوائل، كه مورد استفادۀ سخاوی قرار گرفته (نک‌ : سخاوی، 80) و احتمالاً همین اثر بوده كه ابن طاووس با عنوان اوائل الاشتباه برخی از مثالب معاویه را از آن برگرفته است (نک‌ : ابن طاووس، 2 / 503؛ در سدۀ 11 ق با سندی متصل، این كتاب را روایت نموده است. 5. تاریخ‌ الجزریین یا تاریخ الجزیرة (سمعانی، الانساب، 4 / 107؛ ذهبی، همانجا) كه ظاهراً ابوعروبه در این اثر بر رجال دو شهر جزیره: حران و رقه تكیه داشته است (نک‌ : سمعانی، التحبیر، 1 / 189؛ نیز خلیلی. همانجا). این كتاب كه روایت متصل آن در صلة الخلف رودانی (ص 156) نیز به چشم می‌خورد، در سدۀ 8 ق در اختیار ذهبی بوده (ذهبی، همانجا) و او بارها در شرح حال عالمان جزیره از آن بهره گرفته است (مثلاً نك‌ : ذهبی، 5 / 77، 6 / 81؛ نیز ابن حجر، 3 / 638). 6. شواهد الشعر (سمعانی، همان، 1 / 165).
گذشته از آثار یاد شده، همانگونه كه ابن ندیم (همانجا) یادآور شده است، ابوعروبه مجموعه‌هایی از احادیث مشایخ را نیز گردآورده بوده است كه از آن جمله یك جزء روایی به صورت خطی در كتابخانۀ ظاهریه یافت می‌شود (سواس، 496) و جزء دیگری درحدیث یونس ابن عبید به دست ذهبی رسیده بود (ذهبی، 6 / 296). جزئی دیگردر احادیث مسعر بن كدام را نیز سمعانی (همان، 2 / 72) به وی نسبت داده است. انبوهی از روایات ابوعروبه را نیز می‌توان در جای جای آثار شاگردانش و آثار دیگر گردآورندگان حدیث باز یافت.

مآخذ

ابن‌ بابویه، محمد بن علی، ‌الامالی، بیروت، 1400 ق / 1980 م؛
همو، الخصال، به كوشش علی اكبر غفاری، قم، 1362 ش؛
همو، كمال‌الدین و تمام النعمة، به كوشش علی‌اكبر غفاری، تهران، 1390 ق / 1970 م؛
ابن بلبان، علی، الاحسان بترتیب صحیح ابن‌حبان، به كوشش كمال یوسف حوت، بیروت، 1407 ق / 1987 م؛
ابن حبان، محمد، كتاب المجروحین، به كوشش محمد ابراهیم زاید، بیروت، 1396 ق؛
ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، الاصابة، قاهره، 1328 ق؛
ابن خیر اشبیلی، محمد، فهرسة، به كوشش فرانسیسكو كودرا، بغداد، 1963 م؛
ابن سنی، احمد بن محمد، عمل الیوم واللیلة، حیدرآباد دكن، 1358 ق؛
ابن طاووس، علی بن موسی، الطرائف، قم، 1400 ق؛
ابن عدی، عبدالله، الكامل فی ضعفاء الرجال، بیروت، 1405 ق / 1985 م؛
ابن‌عدیم، عمر بن احمد، ‌بغیة الطلب، به كوشش سهیل زكار، دمشق، 1408 ق / 1988 م؛
ابن عساكر، علی بن حسن، ‌تاریخ مدینة دمشق، نسخۀ خطی كتابخانۀ احمد ثالث، شم‌ ‌2887؛
همو، همان،‌چاپ تصویری از نسخۀ ظاهریه، [عمان]، دارالبشیر؛
ابن عیاش جوهری، احمد بن محمد، مقتضب الاثر، قم، 1379 ق؛
ابن ندیم، الفهرست؛
ازدی، یزید بن محمد، تاریخ الموصل، به كوشش علی حبیبة، قاهره، 1387 ق / 1967 م؛
حاجی، خلیفه، كشف؛
خزاز قمی، علی بن محمد، كفایة الاثر، قم، 1401 ق؛
خطیب بغدادی، احمد بن علی، ‌شرف اصحاب الحدیث، به كوشش محمد سعید خطیب اوغلی، آنكارا، 1971 م؛
خلیلی، خلیل بن عبدالله، الارشاد، به كوشش محمد سعید بن عمر ادریس، ریاض، 1409 ق / 1989 م؛
ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، به كوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، 1404 ق / 1984 م؛
رودانی، محمد بن سلیمان، صلة الخلف، به کوشش محمد حجی، بیروت، 1408 ق / 1988 م؛
سخاوی، محمد بن عبدالرحمن، الاعلان بالتوبیخ، بیروت، 1403 ق / 1983 م؛
سمعانی، عبدالكریم بن محمد، الانساب، حیدرآباد دكن، 1383-1396 ق / 1963-1976 م؛
همو، التحبیر، ‌به كوشش منیره ناجی سالم، بغداد، 1395 ق / 1975 م؛
سواس، یاسین محمد، فهرس مجامیه المدرسة العمریة فی دار الكتب الظاهریة، كویت، 1408 ق / 1987 م؛
طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الصغیر، به كوشش عبدالرحمن محمد عثمان، قاهره، 1388 ق / 1968 م؛
ظاهریه، خطی (تاریخ)؛
منتجب‌الدین رازی، علی بن عبیدالله، الاربعون حدیثاً، ‌قم، 1408 ق؛
نعمانی، محمد بن ابراهیم، الغیبة، بیروت، 1403 ق / 1983 م؛
نووی، یحیی بن شرف، تهذیب الاسماء واللغات، قاهره، ادارة الطباعة المنیریة؛
نیز:

GAS.

احمد پاكتچی