ابوالشیخ اصفهانی

ابوالشِّیخِ اِصْفَهانی، ابومحمد عبدالله بن محمد بن جعفر بن حیان (274 ـ آخر محرم 369 ق / 887-27 اوت 979 م)، محدث مورخ نامی اصفهان. وی را با انتساب به جدش، حیانی نیز خوانده‌اند (سمعانی، الانساب، 4 / 322). برخی او را ابن حبان نیز خوانده‌اند (مثلاً منذری، 1 / 539) كه ظاهراً تصحیف ابن حیان بوده است. ابوالشیخ در خاندانی اهل علم و آشنا به حدیث تولد و رشد یافت. وی پس از آموزشهای مقدماتی در اصفهان، برای استماع حدیث به شهرهای مختلف: بصره، بغداد موصل، مكه و مدینه سفر كرد و نزد مشایخ بسیاری به فراگیری دانش پرداخت (ذهبی، العبر، 2 / 358). وی در طبقۀ 10 و 11 طبقات المحدثین، شمار بسیاری از مشایخ نام‌آور وی می‌توان ابن ابی داوود سجستانی (ابوالشیخ، الامثال، 1 / 32)، ابوالقاسم بغوی، ابن ابی حاتم رازی، ابوبكر جعفر بن محمد فریابی (همو، طبقات، ‌چاپی، 1 / 194، 356، 2 / 219)، ابویعلی موصلی (همو، اخلاق النبی، 30، 87، جم‌ )، ابوبكر بزّاز، محمد بن یحیی ابن منده و ابوالحسن ابن شنبوذ (همو، طبقات، عكسی، 216، 229، 299) را برشمرد (برای فهرستی از برخی مشایخ دیگر وی، نك‌ : ذهبی، سیر، 6 / 277). در میان شاگردان و راویان ابوالشیخ نیز افراد مشهوری به چشم می‌خورند، از جمله: ابونعیم اصفهانی (ابونعیم، 1 / 280، 335، جم‌ )، ابوسعد مالینی، محمد بن اسحاق ابن منده، ابن مردویه و نیز نواده‌اش محمد بن عبدالرزاق بن ابی الشیخ (نك‌ : ذهبی، همان، 16 / 277- 278). رجال‌شناسانی چون ابونعیم اصفهانی (2 / 90) و سمعانی (همان، 4 / 322) وی را ثقه دانسته‌اند. تنها ابواحمد عسال اصفهانی به دلیلی كه دانسته نیست، وی را تضعیف كرده است (ابوالمظفر، 162). ابوالشیخ در فقه، تفسیر و نیز قرائت تبحر داشت (نك‌ : ابن جزری، 1 / 447).

آثـار

الف ـ چاپی

1.اخلاق النبی و آدابه، كه چندین بار از جمله در قاهره، به كوشش ابوالفضل عبدالله صدیق (1959 م) و در بیروت به كوشش جمیلی (1406 ق / 1986 م) به چاپ رسیده است؛ 2. الامثال فی الحدیث النبوی، كه در بمبئی (1402 ق / 1982 م) چاپ شده است؛ 3. طبقات المحدثین باصبهان و الواردین علیها، كه مهم‌ترین اثر اوست. این كتاب یك بار به صورت ناقص با مقدمه‌ای مفصل به كوشش عبدالغفور در 2 جلد در بیروت (1407- 1408 ق / 1987- 1988 م) و بار دیگر به طور كامل در 2 مجلد به كوشش عبدالغفار سلیمان بنداری و كسروی حسن در همانجا (1409 ق / 1989 م) منتشر شده است. ابوالشیخ در این كتاب طبقات محدثان را به 11 فصل تقسیم كرده كه طبقه‌های 10 و11 آن را بدون تفكیك آورده است و شامل معاصران وی می‌شود (ابوالشیخ، همان، 209).

ب ـ خطی

برخی از آثار خطی موجود ابوالشیخ عبارتند از: 1. ذكر الاقران، كه چندین نسخه از آن دركتابخانه‌های ظاهریۀ دمشق (ظاهریه، 166) و دارالكتب مصر (سید، 1 / 222) نگهداری می‌شود؛ 2. العظمة. از این اثر نسخه‌هایی در كتابخانه‌های ملی پاریس ( دوسلان، شم‌ ‌4605)، (كوپریلی، 2 / 474)،‌ دارالكتب مصر (خدیویه، 6 / 178)،‌ ظاهریه (ظاهریه، 166-167) و جز آنها موجود است. نیز در كتابخانۀ برلین ( آلوارت، شم‌ ‌6159) اثری با عنوان المنتقی من كتاب العظمة لابن حبان وجود دارد؛ 3. الفوائد، كه نسخه‌ای از آن در كتابخانۀ ظاهریه نگهداری می‌شود (ظاهریه. 167)؛ 4. النوادر والنیف، كه نسخه‌ای از آن در دارالكتب مصر (سید، 3 / 181-182) موجود است. نیز پاره‌ای اجزاء روایی ابوالشیخ در كتابخانۀ ظاهریه موجود است (نك‌ : ظاهریه، 165-166). همچنین وی دارای تفسیری بوده كه مورد استفادۀ كسانی چون سیوطی در الدر المنثور (1 / 86،‌ 87، جم‌ ) قرار گرفته و ظاهراً مفقود شده است (نك‌ : ابونعیم، 2 / 90؛ برای عناوین برخی دیگر از آثار وی، نك‌ : سمعانی، التحبیر، 1 / 160، 161، 164، 190، 351، 456).
گفتنی است كه ابوالشیخ در نوشته‌های خود جابه‌جا به نقل عبارات فارسی پرداخته (مثلاً طبقات، چاپی، 1 / 150، 174، 2 / 25، 245) كه حائز اهمیت است.

مآخذ

ابن جزری، محمد بن محمد، غایة النهایة، به كوشش گ. برگشترسر، قاهره، 1351 ق / 1932 م؛
ابوالشیخ اصفهانی، عبدالله بن محمد، اخلاق النبی (ص) و آدابه، به كوشش جمیلی، بیروت، 1406 ق / 1986 م؛
همو، الامثال، به كوشش عبدالعلی عبدالحمید، بمبئی، 1402 ق / 1982 م؛
همو، طبقات المحدثین باصبهان، نسخۀ عكسی موجود در كتابخانۀ مركز؛
همو، همان، به كوشش بلوشی، بیروت، 1408 ق / 1988 م؛
ابوالمظفر حنفی، عیسی بن ابی بكر، الرد علی ابی بكر الخطیب، بیروت، دارالكتب العلمیة؛
ابونعیم اصفهانی، احمد بن عبدالله، ذكر اخبار اصبهان، به كوشش ددرینگ، لیدن، 1931 م؛
خدیویه، فهرست؛
ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، به كوشش شعیب ارنؤوط و اكرم بوشی، بیروت، 1404 ق / 1984 م؛
همو، العبر، به كوشش فؤاد سید، كویت، 1984 م؛
سمعانی، عبدالكریم بن محمد، الانساب، حیدرآباددكن، 1382 ق / 1962 م؛
همو، التحبیر فی المعجم الكبیر، به كوشش منیره ناجی سالم، بغداد، 1359 ق / 1975 م؛
سید، خطی؛
سیوطی، الدر المنثور، بیروت، 1403 ق / 1983 م؛
ظاهریه، خطی (حدیث)؛
كوپریلی، خطی؛
منذری، عبدالعظیم بن عبدالقوی، الترغیب و الترهیب، به كوشش مصطفی محمد عماره، قاهره، كتابخانۀ مصطفی البابی، الحلبی؛
نیز:

Ahlwardt;
De Slane.

مهدی سلماسی