ابوشجاع اصفهانی

ابوشُجاعِ اِصْفَهانی، شهاب‌الدین احمد بن حسین بن احمد، فقیه و قاضی اهل بصره (سده‌های 5 و 6 ق / 11 و 12 م). كنیۀ او را ابوالطیب نیز گفته‌اند (ابن‌قاسم غزی، 2). نیاكان وی از اصفهان بودند، اما پدر او در عبّادان (آبادان) زاده شد و ابوشجاع خود در بصره به 434 ق / 1043 م متولّد گردید (یاقوت، 3 / 599). سال مرگ او روشن نیست. به گفتۀ سلفی در 500 ق و سالها پس از آن زنده بوده است (همانجا) و به نقل دیربی، وی 160 سال با سلامت جسم عمر كرده است (بجیرمی، 1 / 12). در صورتی كه روایت اخیر را بپذیریم، ابوشجاع بایستی تا اواخر سدۀ 6 ق زیسته باشد (نیز نك‌ : ابن قاضی شهبه، 2 / 30؛ زركلی، 1 / 116). بنا به گزارش سلفی، ابوشجاع 40 سال در بصره به تدریس فقه شافعی پرداخت (یاقوت، 3 / 598) و علاوه بر آن، مدتی نیز منصب قضا داشت. گفته‌اند كه او به وزارت نیز دست یافت (نك‌ : بجیرمی، همانجا). به نوشتۀ بجیرمی وی سرانجام از دنیا روی برتافت و به مدینه رفت و در همان شهر درگذشت (همانجا).
از استادان و شاگران ابوشجاع تنها ابوطاهر سلفی (478-576 ق) را می‌شناسیم كه متن غایة الاختصار استاد را روایت كرده است (نك‌ : یاقوت، همانجا؛ فادانی، 51). ابن جزوی نیز از شخصی به نام احمد بن حسین بن احممد الفقیه روایت می‌كند كه وی از قاضی ابویعلی (د 458 ق) استماع نموده است. با توجه به سازگاری نام و زمان، یكی بودن این شخص با ابوشجاع دور از واقع نمی‌نماید (نك‌ : ابن جوزی، 7 / 71).
اثر بازمانده از او غایة الاختصار است كه به التقریب نیز شهرت دارد. این كتاب كم حجم در فقه شافعی، نمونه‌ای از سبك نگارش سده‌های 5 و 6 ق به شمار می‌رود كه مؤلف در آن شقوق مختلف مسأله را به ترتیب عددی ذكر كرده، حكم هر یك را بیان می‌كند. متن این اثر توسط كیزر، همراه با ترجمۀ فرانسوی در لیدن (1859 م) به چاپ رسید. بعد بوسكه ترجمه‌ای جدید از آن را با عنوان «مختصر فقه اسلامی» در 1935 م در الجزیره به طبع رسانید. نیز بخشی از این كتاب (قسم عبادات) را محمد ریاض خورشید با نام متن الغایة و التقریب در دمشق (1405 ق / 1985 م) چاپ كرد. طبع جدید متن كامل آن در قاهره (1976 م) صورت گرفته است. شروح متعددی بر غایة الاختصار نوشته شده كه مهم‌ترین آنها شرح ابن‌قاسم غزی با عنوان فتح القریب المجیب است كه چاپهای متعدد، ترجمه‌ها و تحقیقات انجام شده دربارۀ آن حاكی از اهمیت این اثر است (نك‌ : ه‌ د، ابن‌قاسم غزی). همچنین شرح خطیب شربینی موسوم به الاقناع فی حل الفاظ ابی شجاع و حاشیه‌ای كه بجیرمی با عنوان تحفة الحبیب بر آن افزوده است، از منابع مهم فقه شافعی به شمار می‌روند. این دو متن توأماً در بولاق (1284 ق) چاپ شده است (برای دیگر شروح نك‌ : حاجی خلیفه، 2 / 1625؛ GAL, I / 492-493;
GAL, S, I / 677). علاوه بر غایةالختصار، سبكی (4 / 38) شرحی بر الاقناع ماوردی را به او نسبت داده كه نسخه‌ای از آن در دست نیست.

مآخذ

ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، المنتظم، حیدرآباد دكن، 1358 ق؛
ابن قاسم غزی، محمد، فتح القریب المجیب، بغداد، مكتبة المثنی؛
ابن قاضی شهبه، احمد بن محمّد، طبقات الشافعیة، حیدرآباددكن، 1399 ق / 1979 م؛
بجیرمی، سلیمان، تحفة الحبیب علی شرح الخطیب، بولاق، 1284 ق؛
حاجی، خلیفه، كشف؛
زركی، اعلام؛
سبكی، عبدالوهاب ابن‌علی، طبقات الشافعیة الكبری، قاهره، 1324 ق؛
فادانی، محمد یاسین، اتحاف المستفید، دمشق، 1403 ق / 1983 م؛
یاقوت، بلدان، نیز:

GAL;
GAL, S.

فرامرز حاج‌منوچهری