ابوزکریا جناونی

اَبوزَكَریا جَناوُنی، یحیی بن خبر بن توزین، فقیه اباضی جبل نَفوسه در سدۀ 6 ق / 12 م. وی اهل اجناوُن (در شرق نفوسه) بود كه و در خاندانی اهل دانش زاده شد. پدربزرگ وی ابوالخیر توزین جناونی خود از عالمان نامی بود كه به هنگام ولادت تسوط ابوالخیر توزین زواغی تبرك شد و به همین مناسبت نام او را بر یحیی نهادند (شماخی، 2 / 28). از آنجا كه زواغی در عهد معز بن بادیس زیری (حک‌ 406-453 ق)، امیر قیروان (ابن اثیر، 10 / 15) می‌زیسته (شماخی، 2 / 26)، می‌توان نتیجه گرفت كه ابوزكریا از رجال سدۀ 6 ق بوده و این برداشت با طبقه‌ای كه شماخی ابوزكریا را در آن آورده، سازگاری دارد. ابوزكریا برای تحصیل علم از اجناون به إبنایْن رفت و در آنجا در مجلس درس ابوالربیع سلیمان بن ابی هارون ملوشائی حاضر شد و پس از دیرزمانی كه از محضر او بهره گرفت، به وطن بازگشت (همو، 2 / 179، 215). در بازگشت خود به اجناون، عالمی جامع الاطراف بود كه مورد احترام مردم قرار گرفت و به افتا پرداخت. با اینكه وی در فنون گوناگون بتحر داشته، بیش از همه به عنوان فقیه مطرح بوده است. ابوزكریا در دیدگاههای فقهی خود به طور عمده تحت تأثیر استادش ابوالربیع بوده و تنها در برخی موارد نظر دیگران را بر او ترجیح می‌داده است (نك‌ : همو، 2 / 179).
جمع كثیری از اباضیان نفوسه از ابوزكریا دانش آموختند كه در آن میان ابوسلیمان داوود بن هارون و ابوالربیع سلیمان بن هارون را می‌شناسیم (همو، 2 / 179، 181، 182، 215). ابوزكریا آن اندازه در فرهنگ اباضیان نفوسه تأثیر داشته كه رجال معاصرش غالباً به عنوان طبقۀ وی شناخته می‌شوند (نک‌ : همو، 2 / 180-182) و شماخی سلسلۀ مشایخ خود را از طریق وی به «حَمَلة العلم» نخستین می‌رساند (2 / 215). به گزارش شماخی در سده‌های 9 و 10 ق اهل جبل نفوسه بر تألیفات او متكی بوده‌اند (2 / 178- 179).

آثـار

1. الوضع، كه مهم‌ترین تألیف اوست و در 7 بخش: توحید، طهارت، صلات، صیام، زكات، حج و ایمان تنظیم شده است. این كتاب با حواشی محمد ابوسّته در 1305 ق در قاهره به چاپ رسیده است. قطب محمد بن یوسف اختصاری از آن فراهم آورده است و فوائدی را بدان افزوده است (نك‌ : حارثی، 280). این كتاب اخیراً توسط سعید بن خلف خروصی به نظم كشیده شده و با عنوان قواعد الشرع در مسقط (1403 ق) چاپ شده است (نك‌ : خروصی، 2، 407؛ دربارۀ میزان رواج الوضع، نك‌ : شماخی، 2 / 179، 191، 199)؛ 2. مجموعه‌ای مشتمل بر 7 كتاب: صیام، نكاح و طلاق، وصایا، قضا، اجرتها، بیع سلف و رهن، كه برّادی در سدۀ 8 ق، در فهرستی از كتب اباضیه آن را یاد كرده و بخش نكاح آن اساس كار عبدالعزیز ثمینی در تألیف مبحث نكاح از كتاب النیل بوده كه امروزه متن اساسی اباضیان الجزایر در فقه است. كتاب الصیام در 1310 ق در قاهره به چاپ رسیده و كتاب النكاح و الطلاق با حواشی محمد ابوسته در مصر (بدون تاریخ) چاپ شده است. شماخی كه كتاب النكاح را در اختیار داشته آن را تألیفی مستقل شمرده است (نك‌ : شماخی، 2 / 179؛ نیز: باسه، GAL, S, I / 692;
98)؛ 3. حاشیه‌ای بر الترتیب لمسند الربیع بن حبیب، كه در زنگبار به چاپ رسده است.
گفتنی است كه ترجمه‌ای از «عقیدة التوحید» ابوزكریا به زبان ایتالیایی توسط روبیناچی صورت گرفته است (نك‌ : فان‌اس، 55).

مآخذ

ابن اثیر، الكامل؛
حارثی، سالم بن حمد، العقود الفضیة، مسقط، 1403 ق / 1983 م؛
خروصی، سعید بن خلف، قواعد الشرع، مسقط، 1403 ق / 1983 م؛
شماخی، احمد بن سعید، السیر، ‌به كوشش احمد بن سعود سیابی، مسقط، 1407 ق / 1987 م؛
نیز:

Bassrt, R., «Les Sanctuaires du Djebel Nefousa», JA, 1899, S. 9, vol. XIV;
GAL, S;
Van Ess, J., «Untersuchungen zu einigen ibāĐitischen Handschriften», ZDMG, 1976, vol. CXXVI.

احمد پاكتچی