ابوخالد کابلی

اَبوخالِدِ كابُلی، وَردان ملقب به كَنْكَر، از رجال شیعی سدۀ اول ق و از اصحاب امام سجاد (ع). كنكر عنوانی بود كه مادرش وی را بدین نام می‌خواند و در روزگار خود میان عامۀ مردم بدان شهرت نداشت (نك‌ : طبرسی، 254؛ راوندی، 1 / 262؛ قس: رازی، 2 / 677)، اما به واسطۀ خطابی كه از سوی امام سجاد (ع) به او با عنوان كنكر در روایات بر جای مانده (كشی، 121؛ نیز نك‌ : دلائل الامامة، 90-91)، به این لقب شهرت یافته بود. ابن طاووس به او كنیۀ ابویحیی داده (نك‌ : صاحب معالم، 294) كه مآخذ دیگر آن را تأیید نمی‌كند.
از مجموع روایات چنین برمی‌آید كه موطن نخستین ابوخالد، كابل بوده است. با اینكه تصریحی به سال ورود او به حجاز نشده است، ظاهر روایات، حكایت از آن دارد كه وی در طول حضور خود در حجاز، آنگاه كه در صحبت امام سجاد (ع) (امامت: 61-95 ق) بوده، دست كم یك بار با مساعدت امام، به كابل سفر كرده است (نك‌ : كشی، 121-123؛ راوندی، 1 / 262-264؛ ابن شهر آشوب، مناقب، 4 / 145). در آغاز اقامت در مدینه، وی محمد بن حنیفه را امام می‌دانست (طبرسی، همانجا؛ ابن حجر، 1 / 436) و زمانی دراز او را مانند امامی واجب الطاعه خدمت می‌كرد (نك‌ : کشی، همانجا؛ دلائل الامامة، همانجا؛ راوندی، 1 / 261).
آورده‌اند كه ابوخالد در مدت ملازمت با محمد بن حنیفه از اشارات وی دربارۀ مقام والای امام سجاد (ع) و احترام فوق‌العاده‌ای كه محمد برای آن امام قائل بود (نك‌ : کشی، 121؛ ابن شهر آشوب، همان،4 / 147) و نیز با راهنمایی و اصرار یحیی بن ام طویل، به دیدار امام نائل شد و چون امام او را با نام دوران كودكیش «كنكر» خطاب كرد، بر امامت آن حضرت یقین آورد (دلائل الامامة، همانجا؛ حسین بن عبدالوهاب، 72-73؛ راوندی، همانجا). آنگاه به ملازمت ایشان درآمد و چنان پایگاهی یافت كه وی را «باب» ( تاریخ اهل بیت، 148) و یكی از ثقات (كلینی، 1 / 472) و حواریون (كشی، 9-10) امام دانسته‌اند. برقی (ص 8)، مفید ( الاختصاص، 8) و طوسی (ص 100) او را در زمرۀ اصحاب آن حضرت آورده‌اند. فضل بن شاذان نیز، ابوخالد را یكی از پنج تنی می‌شمارد كه در اوایل امامت حضرت سجاد (ع) از شیعیان ایشان به شمار می‌آمدند (كشی، 115).
از جمله روایات مربوط به تغییر عقیدۀ ابوخالد، دربارۀ امامت حكایت مربوط به شهادت و حكمیت حجرالاسود است كه در روایتهای گوناگون به نحوی با ابوخالد ارتباط یافته و سرانجام منجر به تغییر رأی وی در باب امام بر حق می‌گردد (طبرسی، همانجا؛ راوندی، 1 / 258؛ مجلسی، 46 / 29-30). سید حمیری (د 173 ق) كه گفته شده با شنیدن همین روایت از آیین كیسانیه دست شسته، این واقعه را به نظم آورده است (ص 442؛ نیز نك‌ : طبرسی، ابن حجر، همانجاها).
دربارۀ تلاش وی در جست‌وجوی امام بر حق، روایت دیگری دلالت بر آن دارد كه او زمانی نیز به نزد حسن مثنی رفته و از وی میراث امامت را سراغ گرفته است و چون از او ناامید شده، به آستان امام سجاد (ع) شتافته است (ابن‌ حمزه، 363؛ رازی، 2 / 678- 679).
با بالا گرفتن سختگیری حكام اموی بر شیعیان كه در طی آن كسانی چون یحیی بن ام‌طویل كشته شدند، ابوخالد به مكه گریخت و مدتی در آنجا پنهان گشت (نك‌ : كشی، 124). اگر چه تاریخ درگذشت او مشخص نیست، اما می‌دانیم كه وی دورۀ امام باقر (ع) (امامت: 95-114 ق) را نیز دریافته و به جرگۀ اصحاب آن حضرت درآمده است (نك‌ : برقی، 9؛ طوسی، 139).
افزون بر این دو امام، ابوخالد از كسانی چون اصبغ بن نباته و یحیی بن ام‌طویل روایت كـرده است (نك‌ : راوندی، 1 / 245، 2 / 840). از جمله كسانی كه از وی روایت نموده‌اند، جمیل بن صالح، هشام بن سالم، سُدَیر صیرفی، ضریس بن عبدالملك و مثنی حناط را می‌توان نام برد (نك‌ : كلینی، 6 / 280؛ كشی، 6، 120؛ مفید، الامالی، 3؛ راوندی، 2 / 840).
با همۀ آنچه دربارۀ ابوخالد گفته شد، ناشئ اكبر (د 293 ق) به جماعتی از «فاطمیه» به عنوان «اصحاب ابوخالد كابلی» اشاره دارد كه امام سجاد (ع) را در زمان شهادت پدرشان در سن بلوغ نمی‌دانستند (ص 25-26).
در منابع به سبب اشتراك كنیه بین ابوخالد كابلی و ابوخالد قماط مسمی به یزید، از اصحاب امام صادق (ع)، گاه میان این دو خلط شده است، چنانكه شیخ طوسی یك بار در میان اصحاب حضرت سجاد (ع) از ابوخالد به صورت «كنگر ابوخالد كابلی» نام برده و افزوده كه نام او وردان بوده است (ص 100)، همو بار دیگر در میان اصحاب امام باقر (ع) از شخصی با نام «وردان الوخالد كابلی اصغر» یاد كرده و گفته است كه وی از امام صادق (ع) نیز روایت نموده و یادآور شده كه كنگر نام «ابوخالد كابلی كبیر» بوده است (ص 139). همو در شمار اصحاب امام صادق (ع) از كنكر نامی به صورت «ابوخالد قماط كوفی» (ص 277) و بار دیگر در میان اصحاب همان امام از «وردان ابوخالد کابلی اصغر» نام برده است (ص 328). به هر روی ابوخالد قماط جز ابوخالد كنكر بود و هموست كه از امام صادق (ع) روایت می‌كند (نك‌ : خویی، 21 / 140) واحتمالاً شیخ طوسی كه میان این ابوخالد و ابوخالد كابلی خلط كرده، یكی را اصغر و دیگری را كبیر خوانده است. شایان ذكر است كه ابن شهر آشوب نیز از «ابوخالد قماط كابلی» یاد می‌كند و او را از غالیان می‌شمارد (معالم، 139).

مآخذ

ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، لسان المیزان، حیدرآباد دكن، 1329- 1331 ق؛
ابن حمزۀ طوسی، عبدالله، الثاقب فی المناقب، به كوشش نبیل رضا علوان، قم؛
1411 ق؛
ابن شهر آشوب، محمد بن علی، معالم العلماء، به كوشش محمد صادق آل بحر العلوم، نجف، 1380 ق / 1961 م؛
همو، مناقب آل ابی طالب، قم، چاپخانۀ علمیه؛
برقی، احمد بن محمد، «الرجال»، همراه الرجال ابن داوود حلی، به كوشش جلال‌الدین محدث، تهران، 1342 ش؛
تاریخ اهل بیت (ع)، به کوشش محمدرضا حسینی، قم، 1410 ق؛
حسین ابن عبدالوهاب، عیون المعجزات، نجف، 1369 ق / 1950 م؛
خویی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، بیروت، 1403 ق / 1983 م؛
دلائل الامامة، منسوب به ابن‌رستم طبری، نجف، 1383 ق / 1963 م؛
رازی، محمد بن حسین، نزهة الكرام، به كوشش محمد شیروانی، تهران، 1362 ش؛
راوندی، سعید بن هبةالله، الخرائج و الجرائح، قم، 1409 ق؛
سید حمیری، اسماعیل بن محمد، دیوان، به كوشش هادی شكر، بیروت، دارمكتبة الحیاة؛
صاحب معالم، حسن بن زین‌الدین، التحریر الطاووسی (تحریری از حل الاشكال احمد بن طاووس)، به كوشش محمد حسن ترحینی، قم، 1408 ق / 1988 م؛
طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری، به كوشش علی‌اكبر غفاری، بیروت، 1399 ق / 1979 م؛
طوسی، محمد بن حسن، رجال، نجف، 1380 ق / 1961 م؛
کشی، محمد، معرفة الرجال، اختیار طوسی، به كوشش حسن مصطفوی، مشهد، 1348 ش؛
کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، به کوشش علی اكبر غفاری، بیروت، 1401 ق؛
مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت، 1403 ق / 1983 م؛
مفید، محمد بن محمد، الاختصاص، به كوشش علی‌اكبر غفاری، قم، 1357 ش؛
همو، الامالی، به كوشش حسین استاد ولی و علی‌اكبر غفیری، قم، 1403 ق؛
ناشئ اكبر، عبدالله بن محمد، مسائل الامامة، به كوشش یوزف فان اس، بیروت، 1971 م.

مریم صادقی