ابوجعفر یزید بن قعقاع

اَبوجَعْفَرْ یَزیدِ بْنِ قَعْقاع (د ح 130 ق / 748 م)، از تابعین مدینه و یکی از قاریان دهگانه. در منابع متأخر به نقل از گویندگانی ناشناس نام او جندب بن فیروز بن قعقاع نیز آمده است (نک‌ : ابن خلکان، 6 / 274؛ مزی، 21 / 173). وی آزاد شدۀ عبدالله بن عیاش بن ابی ربیعۀ مخزومی بود (ابن سعد، 151؛ خلیفه، الطبقات، 2 / 654) و گویا اصل عربی داشت.
منابع دربارۀ تاریخ ولادت او سکوت اختیار کرده‌اند، ولی در صورت پذرفتن این حکایت که ابوجعفر هنگامی که خردسال بوده، نزد ام سلمه همسر پیامبر (د 59 ق) آورده شده است (ابن مجاهد، 58؛ قس: اندرابی، 46)، می‌توان زمان ولادت وی را تخمین زد (قس: ابن جزری، غایة، 1 / 329-330، که نظیر همین حکایت را در مورد شیبة بن نصاح آورده است). پیشینیان چون ابن سعد (ص 152) و خلیفة بن خیاط ( التاریخ، 2 / 614) تصریح دارند که وفات او در زمان مروان بن محمد (حک‌ 127-132 ق) واقع شده است، ولی اینکه این امر دقیقاً در چه سالی به وقوع پیوسته، خلیفة بن خیاط ( الطبقات، همانجا) آن را در 130 ق دانسته و دیگران سالهایی را بین 127-132 ق تعیین کرده‌اند (ابن حبان، الثقات، 5 / 544؛ اندرابی، 49؛ مزی، 21 / 174؛ ابن جزری، همان، 2 / 384). تاریخهای خارج از حکومت مروان چون 110 ق (همانجا، به نقل از کامل هذلی) و 133 ق (ابن خلکان، 6 / 275، به نقل از الاقناع اهوازی) کمتر قابل اعتماد است. ابوجعفر، به گفتۀ خودش، در دورۀ معاویه (حک‌ 41-60 ق)، ظاهراً اواخر آن، به آموختن قرآن پرداخته است (ذهبی، سیر، 5 / 287). مولای او عبدالله بن عیاش (د بعد از 70، احتمالاً 78 ق) که خود از استادان بزرگ قرائت بود و قرآن را از ابی بن کعب فرا گرفته بود (ابن جزری، همان، 1 / 439-440)، مؤثرترین فرد در قرائت ابوجعفر بوده است، چنانکه تمام قرآن را از او آموخته بود و مدتها ملازمت او را داشت (ابن مجاهد، 56- 58؛ اندرابی، 45).
ابن‌مجاهد و پس از او دیگر مقریان از قرائت ابوجعفر نزد ابوهریره (د 58 یا 59 ق) و ابن‌عباس (د 68 ق) نیز سخن گفته‌اند (نک‌ : ابن‌مجاهد، 56-57؛ ابن مهران، 9) و اندرابی (همانجا) تأکید کرده که مدار قرائت ابوجعفر بر آموخته‌های او از مولایش ابن عیاش و این دو تن بوده است. لازم به ذکر است که روایتی از ابن جماز، شاگرد ابوجعفر، به استماع وی از ابوهریره تنها در حد برخی حروف اشاره دارد و یعقوب بن جعفر انصاری شاگرد ابن جماز تنها ابن عیاش و ابن‌عباس را به عنوان استادان ابوجعفر یاد کرده است (ابن مجاهد، 57؛ قس: ابن سعد، همانجا). در منابع گاه نام اصحاب دیگری چون ابن مسعود (د 32 یا 34 ق) و خباب بن ارت (37 ق) به عنوان مشایخ ابوجعفر در قرائت یاد شده است («المبانی»، 92؛ اندرابی، همانجا) که با توجه به تاریخ تخمینی ولادت ابوجعفر پذیرفتنی نیست. قرائت آموزی وی از زید بن ثابت هم که در سدۀ 5 ق مطرح بوده (همو، 46)، از سوی ذهبی (همانجا) رد شده است. ابوجعفر مدتی در ملازمت عبدالله ابن عمر بوده و روایاتی از او دارد که مورد توجه مالک (صص 157، 164، 926) و دیگران قرار گرفته است (ذهبی، همان، 3 / 239، معرفة، 1 / 59؛ قس: ابن سعد، 151؛ بخاری، 4(2) / 354)، ولی گفته نشده که از او قرائت نیز اخد کرده باشد (نک‌ : اندرابی، 46؛ برای دیگر مشایخ وی، نک‌ : ابن خلکان، 6 / 274؛ مزی، 21 / 173). به هر صورت ابوجعفر به گفتۀ خود پیش از واقعۀ حره (63 ق)، در حالی که جمعی از صحابه و حتی استادان او زنده بوده‌اند، در مسجد النبی (ص) تدریس قرائت را آغاز کرده است (ابن‌مجاهد، 57- 58؛ اندرابی، 48). نیز گفته شده که در 73 ق او بود که بر جنازۀ ابن عمر نماز گزارد (ذهبی، تاریخ، 310).
ابوجعفر را علمای رجال چون یحیی بن معین (3 / 192)، ابن‌سعد (ص 152)، نسائی (نک‌ : ابن‌خلکان، همانجا) و ابن‌حبان ( الثقات، همانجا، مشاهیر، 76) ثقه و اهل عبادت و ورع دانسته‌اند. برخی نیز فضایل و کراماتی به وی نسبت داده‌اند (ابن مجاهد، 58؛ اندرابی، 49؛ بسوی، 1 / 675-676؛ ذهبی، معرفة، 1 / 60-62؛ ابن جزری، غایة، ابن خلکان، 6 / 275). از میان کسانی که قرائت را نزد ابوجعفر فراگرفته‌اند، روایت عیسی بن وردان و سلیمان بن مسلم بن جماز شاخص‌تر است (نک‌ : ه‌ د، ابن‌جماز؛ ابن‌وردان). جز این دو راوی، روایت اسماعیل بن جعفر نیز روزگاری رواج داشته است (اندرابی، 44-45؛ قس: ابن ابی حاتم، 4(2) / 285). همچنین قرائت ابوجعفر به روایت نافع در اختیار هذلی و ابوعبدالله قصاع بوده و توسط آنان در الکامل و المغنی درج شده است (ابن‌جزری، همان، 2 / 383). لازم به ذکر است که نافع و ابوعمرو بن علاء دو تن از قراء سبع در قرائت خود از او تأثیر پذیرفته‌اند (ابوعمرودانی، 8؛ برای دیگر شاگردان او در قرائت، نک‌ : ابن‌جزری، همان، 2 / 382-383).
در مطالعۀ خصوصیات قرائت ابوجعفر، تطابق آن با مصحف مدینه قابل توجه است (قس: ابن ابی داوود، 39- 49 با ابن‌جزری، النشر، 2 / 222-223، 242، 254). همین مسأله در کنار مشترک بودن لهجۀ مدنی، شاگردی نافع نزد ابوجعفر و شاید عوامل دیگر موجب شده که قرائت نافع به قرائت وی تا حد زیادی نزدیک باشد و در بسیاری از موارد نام آن دو با عنوان «مدنیان» در کنار هم آورده شود (نک‌ : همان، جم‌ ). اصمعی از نافع نقل کرده که تنها در 70 مورد قرائت ابوجعفر را ترک کرده است (همو، غایة، 2 / 333). در عین حال قرائت ابوجعفر در پاره‌ای موارد مشخصات خاص خود را دارد. انتخاب وزن فُعُل به جای فُعُل (ابن خالویه، 12، 61، 81، 82؛ ابن جزری، النشر، 2 / 361)، تمایل زیاد به تخفیف و تسهیل همزه که می‌تواند مربوط به لهجۀ مدنی باشد، حتی در مواردی چون «مستهزئون» (ابن خالویه، 2؛ ابن جزری، همان، 2 / 208)، تبدیل کسرۀ پایانی کلمه به ضمه، به مناسبت ضمۀ عین الفعل کلمۀ بعد چون «لِلْمَلائِکَةُ اسْجُدوا» (بقره / 2 / 34، جم‌ ) و «رَبُّ احْکُمْ» (انبیاء / 21 / 112) (ابن خالویه، 3، 93)، وصل دو کلمه حتی به شکلی چون «تِسْعَةَ اعْشَرَ» (مدثر / 74 / 30) (همو، 165)، تلفظ کسره به جای ضمه در مواردی چون «ذِریّته» و «اضطِرَّ» (همو، 9، 11)، تلفظ «جُزّاً» و «هُزّاً» به جای «جزءاً» و «هزؤاً» (همو، 6) و تلفظهای خاصی چون «نِعْما» به جای «نِعِمّا» (ابن جزری، همان، 2 / 235) و «رَبَأت» به جای «رَبَت» (همان، 2 / 325) را باید از وجوه تمایز قرائت ابوجعفر برشمرد. قابل ذکر است که بین دو راوی مشهور وی، ابن‌وردان و ابن‌جماز، موارد اختلاف به طور قابل ملاحظه‌ای اندک است.
ابوجعفر در زمان خود امام اهل مدینه در قرائت شمرده می‌شد (ابن سعد، 151) و به گفتۀ ابن‌مجاهد در میان معاصرانش احدی بر او پیشی نداشت، چنانکه حتی او را بر رقیبش عبدالرحمن اعرج مقدم می‌داشتند (ابن‌مجاهد، 56، 57). ابن‌جماز راوی مشترک ابوجعفر و نافع، قرائت او را بر نافع ترجیح می‌داده، ولی گویا در آن زمان اقبال مردم به قرائت نافع بیشتر بوده است (نک‌ : ابن‌مهران، 11؛ اندرابی، 47- 48).
در سدۀ 3 ق ابوعبید در کتاب خود قرائت ابوجعفر را به عنوان یکی از سه قرائت مدینه مورد بررسی قرار داد (نک‌ : همو، 44) و احمد بن حنبل ــ براساس آنچه در روایتی آمده ــ در میان جمیع قاریان، قرائت او را توصیه کرده است (همو، 47؛ قس: ابن جزری، غایة، 2 / 332). ابوداوود نیز قرائت او را در سنن مورد توجه قرار داده است (4 / 36). در سدۀ 4 ق ابن مجاهد قرائت ابوجعفر را در ردیف قرائات هفتگانه قرار نداد و موجب شد تا برخی به پیروی از او این قرائت را از شواذ بشمارند (مثلاً نک‌ : ابن ندیم، 33)، ولی ابن مهران (ص 8) نه تنها آن را یکی از قرائات دهگانه به شمار آورد، بلکه بر تمام نه قرائت دیگر مقدم دانست. پس از او نیز قرائت ابوجعفر همواره در عداد قرائات دهگانه بوده است. همچنین در سدۀ 5 ق اندرابی در کتابی که قرائات مشهور را در آن گـرد آورده بود، ابوجعفر را بر دیگر قاریان مقدم داشت (نک‌ : ص 41). از قدیم‌ترین منابعی که قرائت ابوجعفر را می‌توان در آن یافت، المبسوط ابن مهران و از جامع‌ترین آثار متأخر النشر ابن جزری را باید نام برد. صاحب «المبانی» (ص 247) یادآور شده که ابوجعفر در زمینۀ شمارش آیات قرآن مجید نیز صاحب نظر بوده است.
وی افزون بر قرائت، از حدیث و فقه نیز بهره داشت. ابن سعد (ص 152) او را «قلیل الحدیث» دانسته و ذهبی ( تاریخ، 310) به روایت او از ابوهریره و ابن‌عباس اشاره دارد. برخی چون مالک، عبدالعزیز بن محمد دراوردی و عبدالعزیز بن ابی حازم نیز از او حدیث شنیده‌اند (نک‌ : مالک، 157، جم‌ ؛ بخاری، 4(2) / 354؛ ذهبی، همانجا؛ مزی، 21 / 173-174). در زمینۀ فقه نیز مالک متذکر شده که او در مدینه به صدور فتوی می‌پرداخته‌اند (نک‌ : ابن خلکان، 60 / 275) و ذهبی ضمن اینکه او را مفتی و مجتهدی بزرگ دانسته، یادآور شده که در منابع به آراء او پرداخته نشده است.

مآخذ

ابن ابی حاتم، عبدالرحمن، الجرح و التعدیل، حیدرآباددکن، 1373 ق / 1953 م؛
ابن ابی داوود، عبدالله بن سلیمان، المصاحف، قاهره، 1355 ش؛
ابن جزری، محمد بن محمد، غایة النهایة، به کوشش گ. برگشتر سر، قاهره، 1351 ق / 1932 م؛
همو، النشر، به کوشش علی محمد ضباع، قاهره، کتابخانۀ مصطفی محمد؛
ابن حبان، محمد، الثقات، حیدرآباددکن، 1399-1401 ق / 1979-1981 م؛
همو، مشاهیر علماء الامصار، به کوشش م. فلایشهامر، قاهره، 1379 ق / 1959 م؛
ابن خالویه، حسین بن احمد، مختصر فی شواذ القرآن، به کوشش گ. برگشتر سر، قاهره، 1934 م؛
ابن خلکان، وفیات؛
ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، القسم المتمم، به کوشش زیاد محمد منصور، مدینه، 1403 ق / 1983 م؛
ابن‌مجاهد، احمد بن موسی، السبعة، به کوشش شوقی ضیف، قاهره، 1972 م؛
ابن مهران، احمد بن حسین، المبسوط، به کوشش سبیع حمزه حاکمی، دمشق، 1407 ق / 1986 م؛
ابن ندیم، الفهرست؛
ابوداوود، سلیمان بن اشعث، سنن، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره، داراحیاء السنة النبویة؛
ابوعمرودانی، عثمان بن سعید، التیسیر، به کوشش اوتوپرتسل، استانبول، 1930 م؛
اندرابی، احمد بن ابی عمر، قراءات القراء المعروفین، به کوشش احمد نصیف جنابی، بیروت، 1405 ق / 1985 م؛
بخاری، محمد بن اسماعیل، التاریخ الکبیر، حیدرآباددکن، 1398 ق / 1978 م؛
بسوی، یعقوب بن سفیان، المعرفة و التاریخ، به کوشش اکرم ضیاء عمری، بغداد، 1394 ق / 1974 م؛
خلیفة بن خیاط، التاریخ، به کوشش سهیل زکار، دمشق، 1968 م؛
همو، الطبقات، به کوشش سهیل زکار، دمشق، 1966 م؛
ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام، حوادث 121-140 ق، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، 1408 ق / 1988 م؛
همو، سیر اعلام النبلاء، به کوشش محمد سید جادالحق، قاهره، 1387 ق / 1967 م؛
مالک بن انس، الموطأ، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت، 1985 م؛
«المبانی»، همراه مقدمتان فی علوم القرآن، به کوشش آرتور جفری، قاهره، 1954 م؛
مزی، یوسف، تهذیب الکمال، نسخۀ خطی کتابخانۀ احمد ثالث، شم‌ 2848؛
یحیی بن معین، التاریخ، به کوشش احمد محمد نور سیف، مکه، 1399 ق / 1979 م.

احمد پاکتچی