ابوبکر سجستانی

اَبوبَکْرِ سِجِسْتانی، محمد بن عزیر (د ح 330 ق / 942 م)، مفسر، ادیب و مؤلف در زمینۀ غریب القرآن. برخی چون دارقطنی (د 385 ق) و خطیب بغدادی او را محمد بن «عزیز» خوانده‌اند (نک‌ : ابن‌نقطه، 7 / 7). اکثر قریب به اتفاق منابع در نام و نسب او به «محمد بن عزیر» بسنده کرده‌اند، ولی در مواردی محمد بن عزیر بن اعین (نک‌ : ابن قاضی شهبه، 189)، محمد بن عمر بن احمد (نک‌ : پرچ، شم‌ ‌522؛ قس: ورهووه، 260) و محمد بن عمر بن احمد بن عزیر (ظاهریه، 408؛ بانکیپور، TS, I / 590;
XVIII(2) / 174) نیز ضبط شده است.
دربارۀ زندگی وی تقریباً چیزی دانسته نیست. از نسبت سجستانی چنین بر می‌آید که اصل او از سیستان بوده و در بغداد می‌زیسته است. به گفتۀ ذهبی: «وی تا حدود 330 ق در قید حیات بوده، اما ابن نجار دربارۀ تاریخ درگذشت او سکوت کرده است» (15 / 216، 217). براساس گفتۀ ابن خالویه (نک‌ : ابن خیر، 64) وفات ابوبکر سجستانی پیش از ابوبکر محمد بن قاسم انباری (نک‌ : ﻫ د، ابن‌انباری) یعنی پیش از 328 ق واقع شده است. ازاین‌رو استنباط ابن‌شاکر (10 / 306) و در پی او بسیاری از متأخران و حتی معاصران که 330 ق را سال قطعی وفات او تلقی کرده‌اند، قابل تردید است.
دربارۀ مشایخ وی گزارشی در دست نیست. تنها می‌دانیم که او در تألیف غریب القرآن از ارشادات ابن انباری سود برده و ابن‌خالویه او را از شاگردان وی شمرده است (نک‌ : ابن‌انباری، 216؛ ابن‌خیر، 63). از راویان ابویکر سجستانی تنها سه تن را می‌شناسیم که غریب القرآن را از او روایت کرده‌اند: ابواحمد عبدالله بن حسین بن حسنون سامری (همو، 62؛ ابن‌انباری، همانجا؛ علامۀ حلی، 72-73)، ابوعمرو عثمان بن احمد بن سمعان رزاز (ابن خیر، 61- 63، 369؛ سمعانی، 9 / 290؛ ذهبی، 15 / 216)، ابوعبدالله عبیدالله بن محمد ابن بطۀ عُکبری (ابن خیر، 63؛ ذهبی، همانجا)، ولی بنا به گفتۀ ابن خالویه (ابن‌خیر. همانجا) نه این سه تن و نه دیگری کتاب را مستقیماً از مؤلف استماع نکرده‌اند.
تنها اثری که از ابوبکر سجستانی می‌شناسیم کتاب غریب القرآن اوست که در برخی نسخ نزهة القلوب نامیده شده است (مثلاً نک‌ : ابن‌خیر، 61؛ حتی، شم‌ ‌1189). ریو (ص 77) احتمال داده که نزهة القلوب عنوانی متأخر برای کتاب بوده باشد. مؤلف در این اثر به شیوه‌ای لغوی ـ روایی، الفاظ غریب قرآن را شرح کرده و برخلاف روش معمول معجم‌نویسان عرب، کلمات را بدون رعایت ریشۀ کلمه بر پایۀ حروف تهجّی مرتب کرده و حرکات سه‌گانه را با ترتیب فتحه، ضمه و کسره آورده است (مثلاً اَنْذَرْتَهُمْ، اَنْداداً...)، گفته شده تألیف این کتاب بیش از 15 سال به طول انجامیده و گویا ثمرۀ زندگی سجستانی بوده است (نک‌ ‌: ابن‌انباری، 215-216؛ ابن خیر، 63).
غریب القرآن از همان سدۀ 4 ق به عنوان اثری معتبر در این رشته به شمار آمده (نک‌ : ابن ندیم، 37) و از آن پس نیز همواره یکی از نام‌آورترین آثار در این زمینه بوده است (نک‌ : زرکشی، 1 / 291؛ سیوطی، 2 / 3). این کتاب بارها از جمله در 1355 ق در قاهره به چاپ رسیده است. چندین نسخۀ خطی مربوط به سدۀ 5 ق از این کتاب در لندن، تاشکند و دوبلین موجود است (نک‌ : ریو، شم‌ ‌130؛ سیمنوف، شم‌ ‌2927؛ آربری، شم‌ ‌3009). این کتاب توسط مالک بن عبدالرحمن بن مُرَحّل سبتی به نظـم کشیـده شـده (نک‌ : ابن‌جابر، 140) و به وسیلۀ محمد سعید بن پیر عثمان رومی با عنوان رغائب الفرقان به ترکی ترجمه شده است (بغدادی، 1 / 575). فخرالدین طریحی آن را به ترتیب معمول معاجم عربی درآورده و زوائدی بر آن افزوده که با عنوان تفسیر غریب القرآن به کوشش محمدکاظم طریحی در 1372 ق / 1953 م در نجف به چاپ رسیده است. همچنین تحریری از غریب القرآن براساس ترتیب سوره‌ها و آیه‌ها به همراه زوائدی در هامش قرآن کریم به تصحیح عبدالحلیم بسیونی توسط کتابخانۀ سعیدیه در قاهره چاپ شده است.

مآخذ

ابن انباری، عبدالرحمن بن محمد، نزهة الالباء، به کوشش ابراهیم سامرائی، بغداد، 1959 م؛
ابن جابر و ادی آشی، محمد، برنامج، به کوشش محمد محفوظ، بیروت، 1982 م؛
ابن‌خیر، محمد، فهرسة، به کوشش کودرا، بغداد، 1963 م؛
ابن شاکر، محمد، عیون التواریخ، نسخۀ عکسی موجود در کتابخانۀ مرکز؛
ابن قاضی شهبه، ابوبکر بن احمد، طبقات النحاة و الغویین، به کوشش محسن عیاض، نجف، مطبعةالنعمان؛
ابن‌ندیم، الفهرست؛
ابن‌نقطه، محمد بن عبدالغنی، «الاستدراک»، همراه با الاکمال ابن ماکولا، حیدرآباد دکن، 1406 ق / 1986 م؛
بغدادی، ایضاح؛
ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و ابراهیم زیبق، بیروت، 1404 ق / 1984 م؛
زرکشی، محمد بن عبدالله، البرهان، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1391 ق / 1972 م؛
سمعانی، عبدالکریم بن محمد، الانساب، حیدرآباد دکن، 1398 ق / 1978 م؛
سیوطی، الاتقان، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1387 ق / 1967 م؛
ظاهریه، خطی (علوم قرآنی)، حسن؛
علامۀ حلی، حسن بن یوسف، «الاجازة الکبیرة»، بحارالانوار مجلسی، ج 104، بیروت، 1403 ق / 1983 م؛
نیز:

Arberry;
Bankipore;
Hitti, ph. K. et al., Descriptive Catalog of the Garrett Collection, Princeton, 1938;
Pertsch;
Rieu, Ch., Supplement to the Catalogue of the Arabic Manuscripts in the British Museum, London, 1894;
Semenov, A. A., Sobranie vostochnykh Rukopiseĭ Akademii Nauk Uzbekskoĭ SSR, Tashkent, 1957;
TS;
Voorhoeve.

احمد پاکتچی