ابن یزیدی

اِبْنِ یَزیدی، ابوعبدالرحمن عبدالله بن یحیی بن مبارک بن مغیرۀ عَدَوی، ادیب و مُقری بغدادی در سده‌های 2 و 3 ق / 8 و 9 م. پدرش ابومحمد یحیی معروف به یزیدی (ﻫ م)، ادیب و قاری مشهور بصره (از قاریان چهاردهگانه) است که در بغداد سکنی گزیده بود. عبداللـه در بغداد نشأت یافت و نزد استادانی از جمله پدرش به فراگیری علم پرداخت (نک‌ : دنبالۀ مقاله). یحی بن زیاد فرّاء، از پیشوایان مکتب نحوی کوفه، از استادن دیگر اوست (خطیب، 10 / 199). درواقع ابن‌یزیدی با هر دو مکتب بصره و کوفه آشنایی کافی داشت.
ادیبان نزدیک به عصرش او را در لغت و ادب عرب چیره‌دست خوانده‌اند (نک‌ : زبیدی، 65، 76؛ ابن‌ندیم، 56؛ خطیب، همانجا) و ظاهراً او به کاربردهای ادبیات در علوم قرآنی توجه ویژه‌ای داشته است. ثعلب، نحوی مشهور کوفی، یادآور شده که در میان شاگردان فرّاء کسی را به خصوص دربارۀ قرآن و مسائل مربوط به آن، داناتر از ابن‌یزیدی ندیده است (خطیب، همانجا). او همچون پدر، افزون بر ادبیات، به قرائت نیز توجه داشت و قرائت ابو عمرو بن علا را عرضاً و سمعاً از پدرش فرا گرفت و آن را در نسخه‌ای ضبط کرد (ابن‌جزری، 1 / 463). روایت ابن‌یزیدی از پدرش از ابوعمرو بن علا تا سدۀ 6 ق / 12 م همواره مورد توجه اهل قرائت بوده است (نک‌ : ابن‌مجاهد، 135؛ ابن‌خالویه، 156؛ ابن‌مهران، 161، جم‌ ؛ ابن‌زنجله، 155؛ ابن‌جزری، همانجا، به نقل از جامع البیان ابوعمرودانی، الکامل هذلی، الکفایۀ ابوالعز قلانسی و الغایۀ ابوالعلاء همدانی). اگرچه ابوعمرودانی او را از اجلّ راویان این قرائت شمرده (ابن‌جزری، همانجا)، ولی روایت او در برابر دو راوی مشهور یزیدی، دوری و سوسی، متروک شده است. نگرش بر مندرجات کتاب غریب القرآن علاوه بر اثبات تبحر او در ادب، وسعت آگاهی او را از قرائات نشان می‌دهد و روشن می‌سازد که وی جز قرائت ابوعمرو با دیگر قرائات رایج نیز آشنا بوده است. از شاگردان او در ادب باید از برادرزاده‌اش فضل بن محمد (خطیب، همانجا) و ابوعمران موسی بن سلمۀ نحوی (ابن‌نباری، 129) نام برد. در قرائت نیز دو برادرزاده‌اش عباس و عبدالله پسران محمد، همچنین احمد بن ابراهیم وراق، جعفر بن محمد ادمی و بکران بن احمد از او روایت کرده‌اند (ابن‌جزری، همانجا).
در منابع کهن به سال وفات ابن‌یزیدی اشاره نشده، ولی در برخی منابع متأخر سال 237 ق / 851 م به عنوان تاریخ تقریبی داده شده است (مثلاً نک‌ : بغدادی، 1 / 440) که باتوجه به برخی قراین مانند روایت غیرمستقیم محمد بن عباس یزیدی (د 310 ق) در اسناد کتاب غریب القرآن از او چندان دور از واقع نمی‌نماید.
مهم‌ترین اثر او غریب القرآن است که کوشش محمد سلیم حاج در بیروت (1405 ق / 1985 م) و بار دیگر به کوشش عبدالرزاق حسین در همانجا (1407 ق / 1987 م) به چاپ رسیده و هر دو چاپ براساس نسخۀ کتابخانۀ کوپریلی صورت گرفته است. مؤلف در این اثر بیشتر به شیوه‌ای لغوی به بحث در غرایب قرآن پرداخته و گه‌گاه در آن به آیات، احادیث، امثال و اشعار استشهاد کرده است. این کتاب از کهن‌ترین متون بازمانده دربارۀ غرایب قرآن و از این حیث حائز اهمیت است (برای مقایسۀ سبک آن با چند کتاب غریب القرآن از مؤلفان دیگر، نک‌ : سلیم حاج، 36-44).
گزارشهای متعددی از تداول این کتاب به‌ویژه در سده‌های 6 و 7 ق در مشرق و مغرب در دست است (نک‌ : ابن‌خیر، 67؛ ابن جوزی، جم‌ ‌؛ رعینی، 43؛ قفطی، 2 / 151). قفطی (همانجا) گوید: ابوسیف قزوینی معتزلی تصور کرده که غریب القرآن از تألیفات پدر ابن‌یزیدی بوده است. این تصور برای ابن‌خیر اشبیلی (همانجا) نیز پیش آمده، اما شبهه‌ای که برای بروکلمان (GAL, S, I / 942) و به تبع او سزگین (GAS, I / 49) پدید آمده است، ظاهراً ناشی از برداشتی غیردقیق از عبارت صفحۀ عنوان نسخۀ کوپریلی شم‌ ‌205 (روایة ابی عبداللـه محمد بن عباس ... عن عمه الفضل بن محمد و عمه) بوده است (برای اثبات انتساب کتاب به ابن‌یزیدی، نک‌ : سلیم حاج، 18-21؛ حسین، 7-10).
ابن‌ندیم (ص 38، 56) و خطیب بغدادی (همانجا) به اثر دیگری از او با عنوان الوقف والابتداء در علم قرائت، اشاره کرده‌اند و یاقوت کتابی با همین عنوان را به پدر او نسبت داده است (19 / 31؛ برای جایگاه این اثر در میان آثار تألیف شده در این موضوع، نک‌ : مرعشلی، 61-62). دیگر از آثار او اقامة اللسان علی المنطق و کتابی مختصر در نحو را باید ذکر کرد (ابن‌ندیم، 56؛ خطیب، همانجا).

مآخذ

ابن انباری، عبدالرحمن بن محمد، نزهة الالباء، به کوشش ابراهیم سامرایی، بغداد، 1959 م؛
ابن‌جزری، محمد، غایة النهایة، به کوشش گ‌. برگشترسر، قاهره، 1351 ق / 1932 م؛
ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، زادالمسیر، بیروت، 1384 ق / 1964 م؛
ابن خالویه، حسین بن احمد، مختصر فی شواذ القرآن، به کوشش گ‌. برگشترسر، قاهره، 1934 م؛
ابن خبر، محمد، فهرسة، به کوشش فرانسیسکو کودرا، بغداد، 1963 م؛
ابن‌زنجله، عبدالرحمن بن محمد، حجة القراءات، به کوشش سعید افغانی، بیروت، 1399 ق / 1974 م؛
ابن مجاهد، احمد بن موسی، السبعة، به کوشش شوقی ضیف، قاهره، 1972 م؛
ابن مهران، احمد بن حسین، المبسوط، به کوشش سبیع حمزه حاکمی، دمشق، 1407 ق / 1986 م؛
ابن ندیم، الفهرست؛
ابن یزیدی، عبداللـه بن یحیی، غریب القرآن، نسخۀ خطی کتابخانۀ کوپریلی استانبول، شم‌ ‌205؛
بغدادی، هدیه؛
حسین، عبدالرزاق، مقدمۀ غریب القرآن ابن یزیدی، بیروت، 1407 ق / 1987 م؛
خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، قاهره، 1349 ق؛
رعینی، علی بن محمد، برنامج، به کوشش ابراهیم شبوح، دمشق، 1381 ق / 1962 م؛
زبیدی، محمد بن حسن، طبقات النحویین و اللغویین، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1973 م؛
سلیم حاج، محمد، مقدمه بر غریب القرآن ابن یزیدی، بیروت، 1405 ق / 1985 م؛
قفطی، علی بن یوسف، انباه الرواة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1371 ق / 1952 م؛
مرعشلی، یوسف عبدالرحمن، مقدمه بر المکتفی ابو عمرودانی، بیروت، 1407 ق / 1987 م؛
یاقوت، ادبا، نیز:

GAL, S;
GAS.

بخش فقه، علوم قرآنی و حدیث