ابن نجیم

اِبْنِ نُجَیم، زین‌الدین (یا زین‌العابدین یا زین) بن ابراهیم (926-970 ق / 1520-1563 م)، فقیه حنفی مصری. نجیم نام یکی از اجداد وی بوده است (تمیمی، 3 / 275). ابن‌نجیم نزد مشایخ مشهور آن زمان در قاهره که موطن او بود (ابن‌نجیم، الاشباه، 11)، به فراگیری علوم، به‌ویژه فقه پرداخت. از جمله مشایخ او می‌توان از ابن قطلوبُغا (ابن‌عماد، 8 / 358)، شرف‌الدین بلقینی و شهاب‌الدین ابن‌شلبی نام برد. به تصوف نیز گرایش داشت و شیخ او در تصوف سلیمان خضیری بود. مدت 10 سال با عبدالوهاب شعرانی در ارتباط بود و در 953 ق در سفر حج او را همراهی کرد (غزی، 3 / 154). مدتی در مدرسۀ صرغتمشیه به تدریس اشتغال داشت (ابن‌نجیم، رسائل، 7). از شاگردان وی می‌توان به برادرش سراج‌الدین عمر و نیز محمد علمی اشاره نمود (غزی، همانجا؛ محبی، 3 / 206). با تأمل در مقدمۀ پسرش بر رسائل او (صص 6-7) و همچنین نگاهی گذرا به مقدمه‌های خود ابن‌نجیم بر رساله‌هایش، آشکارا فهمیده می‌شود که وی در زمان خویش مرجعی مهم برای پاسخ به اشکالات و سؤالات فقهی بوده و آثارش نیز در آن عصر جزو منابع مهم فقه به شمار می‌رفته است (نک‌ : غزی، همانجا؛ حموی، 1 / 5-6). ابن‌نجیم در قاهره وفات یافت و کنار مرقد حضرت سُکَینه به خاک سپرده شد (محبی، 3 / 207).

آثـار

الف ـ چاپی

1. الاشباه والنظائر، در فقه حنفی. این کتاب به دفعات در هند و مصر و دیگر جاها به چاپ رسیده است و از جدیدترین آنها می‌توان به چاپ 1388 ق / 1969 م قاهره به کوشش عبدالعزیز وکیل، و چاپ 1403 ق / 1983 م دمشق به کوشش محمد مطیع حافظ اشاره نمود. حافظ در مقدمۀ خود (ص 10-14)، 27 شرح و تعلیق و حاشیه و تبویب بر این اثر معرفی کرده که خود حکایت از اهمیت کتاب به عنوان یکی از آثار متأخر فقه حنفی دارد؛ 2. البحر الرائق، که شرحی است بر کنز الدقائق عبداللّه‌ بن احمد نسفی. به گفتۀ تمیمی این کتاب از مفصل‌ترین تألیفات ابن‌نجیم بوده که مرگ او فرصت اتمام آن را نداده است (3 / 276). اولین چاپ آن در 1311 ق / 1893 م در قاهره انجام گرفته است. کتاب مذکور در 1323 و 1334 ق در همانجا تجدید چاپ شده است؛ 3. فتح ‌الغفار فی شرح‌ المنار، که در 1355 ق / 1936 م در 2 جلد در قاهره به چاپ رسیده است؛ 4. الفوائد الزینیّة فی فقه ‌الحنفیة، پس از درگذشت ابن‌نجیم، به همت فرزندش تنظیم و نام‌گذاری شده است. این اثر در 1244 ق در کلکته منتشر شد. ضمناً مجموعه‌ای از فتاوی ابن‌نجیم تحت عنوان الفتاوی‌ الزینیّة در حاشیۀ الفتاوی‌ الغیاثیة در 1323 ق در مصر به چاپ رسیده است. در 1290 ق / 1873 م نیز این مجموعه در استانبول به چاپ رسید که در 1400 ق با افزودن 3 رسالۀ دیگر به کوشش خلیل ‌المیس در بیروت تجدید چاپ شد.

ب ـ خطی

1. السیاسة ‌الشرعیة. نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ ازهریه موجود است (ازهریه، 3 / 51)؛ 2. شرح (حاشیه على) جامع‌ الفصولین، که نسخه‌های آن در موصل (احمد، 5 / 190) و لیدن (ورهووه، 92) یافت می‌شود؛ 3. کفارة صوم‌ الشیخ ‌الفانی. نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ ظاهریه موجود است (ظاهریه، 2 / 113)؛ 4. لب ‌الاصول، که خلاصه‌ای است از تحریر الاصول ابن‌همام (ابن‌عماد، همانجا) و نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ توپکاپی (TS، شم‌ ‌3332) محفوظ است. علاوه بر اینها تعلیقی بر کتاب الهدایۀ مرغینانی به وی نسبت داده شده است (ابن‌عماد، همانجا). گفتنی است که در برخی منابع کتاب شناختی بین زین‌الدین و برادرش عمر (د 1005 ق)، مؤلف النهر الفائق فی شرح کنز الدقائق، خلط شده است (مثلاً نک‌ : کوپریلی، 2 / 230؛ GAL, S, II / 425).

مآخذ

ابن‌عماد، عبدالحی، شذرات‌ الذهب، قاهره، 1351 ق؛
ابن‌نجیم، الاشیاء و النظائر، به کوشش محمد مطیع حافظ، دمشق، 1403 ق / 1983 م؛
همو، رسائل، به کوشش خلیل ‌المیس، بیروت، 1400 ق / 1980 م؛
احمد، سالم عبدالرزاق، فهرس مخطوطات مکتبة ‌الاوقاف العامة فی ‌الموصل، عراق، 1397 ق / 1977 م؛
ازهریه، فهرست؛
تمیمی، تقی‌الدین ابن‌عبدالقادر، الطبقات ‌السنیة، به کوشش عبدالفتاح حلو، ریاض، 1403 ق / 1983 م؛
حافظ، محمد، مطیع، مقدمه بر الاشیاء (نک‌ : ابن‌نجیم در همین مآخذ)؛
حموی، احمد بن محمد، غمز عیون ‌البصائر، بیروت، 1405 ق / 1985 م؛
سرکیس، یوسف ‌الیان، معجم ‌المطبوعات العربیة و المعربة، قاهره، 1346 ق / 1928 م؛
ظاهریه، خطی (فقه حنفی)؛
غزی، نجم‌الدین، الکواکب ‌السائرة، به کوشش جبرائیل سلیمان جیور، بیروت، 1959 م؛
کوپریلی، خطی؛
محبی، محمدامین، خلاصة ‌الاثر، قاهره، 1284 ق؛
المیس، خلیل، مقدمه بر رسائل (نک‌ : ابن‌نجیم در همین مآخذ)؛
نیز:

GAL, GAL, S;
Voorhoeve.

مهدی سلماسی