بابا تنبکتی

بابا تُنْبُكْتی، احمد بابا بن احمد صنهاجی ماسنی (963-1032 یا 1036 ق/ 1556-1623 یا 1627 م)، رجال‌شناس و فقیه مالكی بلاد سودان. نیاكان احمدبابا از بربرهای صنهاجه بودند و به خاندان آل اقیت از قبیلۀ مَسّوفه تعلق داشتند. وی در شهر تنبكتو به دنیا آمد و همانجا به تحصیل پرداخت و در مدت كوتاهی مدارج علمی را طی كرد. خانوادۀ او اهل فضل و دانش بودند و مدتها رهبری مذهبی و امر قضا را بر عهده داشتند (محبی، 1/ 170؛ مخلوف، 298؛ كتانی، 1/ 114؛ مراكشی، 2/ 99). از برجسته‌ترین استادان وی، پدرش (929-999 ق) بود كه حدیث و منطق را نزد او فراگرفت. احمدبابا نزد عمویش ابوبكر نحو آموخت؛ همچنین تفسیر، حدیث، فقه، اصول، ادبیات عرب و تصوف را از شیخ بغیع (930-1002 ق) فراگرفت و همو بود كه تأثیر علمی شگرفی بر بابا تنبكتی گذاشت (محبی، مخلوف، همانجاها؛ مراكشی، 2/ 100).
در زمان حكومت احمد المنصور (956-1012ق/ 1549-1603م) بر مراكش، و تصرف تنبكتو به فرماندهی محمود زرقون، باباتنبكتی و عشیرۀ او به سبب مخالفت با حكومت مركزی دستگیر، و به مراكش منتقل شدند. وی در مراكش به زندان افتاد و از 1002 ق تا 1004 ق در حبس به سر برد و سرانجام با این تعهد كه به زادگاهش باز نگردد، از زندان آزاد شد. بابا تنبكتی در مراكش از جایگاه علمی شایسته‌ای برخوردار شد، آنچنانكه از او تقاضا كردند تا در جامع الشرفا در مراكش تدریس نماید. طلاب از هر سو به او روی آوردند و حتى چند تن از بزرگان و مشایخ چون ابوالقاسم ابن ابی نعیم، قاضی ابوالعباس مكناسی، شیخ رجراجی، محمدبن یعقوب مراكشی، شهاب مقری و ابن ابی العافیه نزد او دانش آموختند (محبی، 1/ 171-172؛ ابن ابی دینار، 11؛ وفرانی، 97؛ سلاوی، 5/ 130؛ مخلوف، 298- 299؛ مراكشی، 2/ 101-102). در همین دوران تبعید بود كه بابا تنبكتی مشهورترین اثر رجالی خود به نام نیل الابتهاج را تكمیل كرد و خلاصۀ آن را با عنوان كفایةالمحتاج كه به شرح حال علمای مالكی اختصاص دارد، تألیف نمود (عنان، 1/ 256، 356-357).
تبعید او تا زمان درگذشت احمد المنصور ادامه داشت و سپس فرزند و جانشین او زیدان به بابا تنبكتی و عشیره‌اش اجازه بازگشت به وطن داد. از سالهای 1014 ق و 1015 ق به عنوان سال بازگشت آنان به تنبكتو یاد شده است (قادری، 87؛ قس: هرامه، 1/ 14-15). وی تا آخر عمر در زادگاهش به تعلیم پرداخت و سرانجام در همانجا نیز درگذشت (محبی، 1/ 172؛ قادری، 87- 88).

آثـار

افزون بر 40 اثر در موضوعات مختلف نحو، فقه، اصول، رجال و تصوف به بابا تنبكتی نسبت داده شده كه از آن میان، آثار برجای مانده اینهاست:

الف ـ چاپی

1. نیل الابتهاج بتطریز الدیباج، معروف‌ترین اثر مؤلف كه تألیف آن در 1005 ق و زمانی كه او در مراكش در تبعید به سر می‌برد، تكمیل شده است و به تصریح مؤلف، مستدرك و تكمله‌ای بر كتاب الدیباج المذهب ابن فرحون (ه‌ م) است. این كتاب نخستین بار در 1317 ق/ 1899م در فاس منتشر گردید؛ سپس میان سالهای 1329 و 1351 ق در حاشیۀ الدیباج المذهب ابن فرحون در قاهره به طبع رسید و سرانجام به كوشش عبدالحمید عبدالله هرامه در 1989م در طرابلس چاپ شد. ترجمۀ اسپانیایی كتاب نیز همراه با متن اصلی آن در 1865م در اسپانیا به چاپ رسیده است؛ 2. مجموعۀ رسائل شامل «ارشاد الواقف لمعنی نیة الحالف»، «فتح الرزاق فی مسألة الشك فی الطلاق»، «افهام السامع بمعنی قول الشیخ خلیل فی النكاح بالمنافع» و «انفس الاعلاق فی فتح الاستغلاق من فهم كلام خلیل فی درك الصداق» كه در 1307 ق در فاس منتشر شده است.

ب ـ خطی

1. كفایة المحتاج، گزیدۀ نیل الابتهاج كه نسخه‌های خطی متعددی از آن باقی مانده است (مثلاً نك‌ : عنان، 1/ 256؛ GAL, II/ 226, 618;
GAL, S, II/ 716)؛ 2. جلب النعمة و دفع النقمة بمجانبة الولاة الظلمة (GAL, S، همانجا)؛ 3. حكم بیع العبید المجلوبین من السودان (علوش، 2(1)/ 273)؛ 4. منن الرب الجلیل، در شرح مختصر خلیل (همو، 2(1)/ 289-290؛ محبی، 1/ 171)؛ 5. اللآلی السندسیة فی الفضائل السنوسیة ( فهرست ... ، 2(4)/ 351؛ GAL, S؛ همانجا). 6. مرآةالتعریف بفضل العلم الشریف، كه نسخۀ خطی آن در مركز احمد بابا سودانی در تنبكتو موجود است (نك‌ : هرامه، 1/ 18؛ برای برخی دیگر از آثار خطی، نك‌ : عنان، 1/ 97؛ هرامه، نیز GAL, S؛همانجاها؛ GAL, II/ 618-619؛ برای آثار یافت نشده، نك‌ : بغدادی، 1/ 230، 2/ 136، 211، 585، 677- 678؛ هرامه، 1/ 17- 18).
شایان توجه است كه در برخی از رساله‌های او، بازتاب اندیشۀ سیاسی و اجتماعی، و نگاه خاص او به مسائل و مشكلات مردم بلاد سودان آشكارا دیده می‌شود.

مآخذ

ابن ابی دینار، محمد، المؤنس، به كوشش محمد شمّام، تونس، 1387 ق؛
بغدادی، ایضاح؛
سلاوی، احمد، الاستقصاء، به كوشش جعفر ناصری و محمد ناصری، دارالبیضا، 1955م؛
علوش، ی. س. و عبدالله رجراجی، فهرس المخطوطات العربیة، رباط، 1954 م؛
عنان، محمد عبدالله، فهارس الخزانة الملكیة، رباط، 1400 ق/ 1980 م؛
فهرست المخطوطات المصورة، قاهره، 1390 ق/ 1970 م؛
قادری، محمد، التقاط الدرر، به كوشش هاشم علوی قاسمی، بیروت، 1403 ق/ 1983 م؛
كتانی، عبدالحی، فهرس الفهارس، بیروت، 1402 ق/ 1982 م؛
محبی دمشقی، محمدامین، خلاصة الاثر، قاهره، 1284 ق؛
مخلوف، محمد، شجرة النور الزكیة، قاهره، 1350ق؛
مراكشی، عباس، الاعلام بمن حل مراكش و اغمات من الاعلام، فاس، 1355 ق/ 1936 م؛
وفرانی، محمد، نزهة الحادی باخبار ملوك القرن الحادی، به كوشش هوداس، رباط، مكتبة الطالب؛
هرامه، عبدالحمید عبدالله، مقدمه بر نیل الابتهاج بابا تنبكتی، طرابلس، 1409 ق/ 1989 م؛
نیز:

GAL;
GAL, S.

حمید گوینده