احکام القرآن

اَحْكامُ الْقُرْآن، اصطلاحی است كه در علم فقه و علوم قرآنی بر دستورهای فقهی قرآن اطلاق می‌گردد و آیاتی از قرآن كه در بردارندۀ چنین احكامی هستند، «آیات الاحكام» (ه‌ م) خوانده می‌شوند. چگونگی استنباط احكام فقهی از آیات الاحكام و برخی مباحث خاص چون حجیت ظواهر قرآن، نسخ و تخصیص احكام فقهی آن با دیگر ادلۀ فقهی و مباحثی از این دست، در علم اصول مطرح گردیده و از سوی مذاهب و مكاتب گوناگون فقهی دیدگاههای بسیار مختلفی در این باره ابراز شده است (نك‌ : ه‌ د، كتاب).
احكام القرآن از سده‌های نخستین هجری، هم زمان با آغاز دورۀ تألیف در تمدن اسلامی، به‌عنوان یكی از موضوعات مشترك میان دو دانش فقه و تفسیر مورد توجه مؤلفان قرار گرفته است. همچون نخستین تألیف در اصول فقه، چنین شهرت دارد كه محمد بن ادریس شافعی (د 204 ق)، نخستین بار احكام القرآن را موضوع یك اثر مستقل قرار داد و آن را مدون ساخت (نك‌ : زركشی، 2 / 3؛ حاجی خلیفه، 1 / 20). اما از آنجا كه گزارشهایی دربارۀ تألیف آثاری مشابه از سوی دیگر عالمان سدۀ 2 ق / 8 م، چون محمد بن سائب كلبی و مقاتل بن سلیمان در نیمۀ نخست آن سده، و یحیی بن آدم در نیمۀ دوم ‌آن در دست است (نك‌ : سطور بعد)، پذیرش این گفته سهل نمی‌نماید.
بیشترین كتابهای تألیف شده دربارۀ احكام فقهی قرآن، در طی قرون، عنوانهای عمومی احكام القرآن، فقه القرآن و شرح آیات الاحكام را داشته‌اند و با یك نگاه اجمالی می‌توان دریافت كه عنوان احكام القرآن بیشتر در تألیفات اهل سنت و عناوین فقه القرآن و شرح آیات الاحكام بیشتر در آثار نویسندگان شیعی دیده می‌شود. همچنین كتب احكام القرآن، بیشتر براساس تربتیب سور و آیات قرآنی تنظیم گردیده، حال آنكه در كتب فقه القرآن و شرح آیات الاحكام غالباً ترتیب فقهی ملحوظ شده است.
در مقاله حاضر، نخست گزارشی از تألیفات مذاهب گوناگون اهل سنت با عنوان عمومی احكام القرآن ارائه می‌شود، آنگاه آثار علمای امامیه و اباضیه دربارۀ احكام فقهی قرآن، به اجمال مورد بررسی قرار می‌گیرد:

الف ـ آثار مالكیه

1. تألیف احمد بن معذّل، از فقیهان نیمۀ نخست سدۀ 3 ق / 9 م (نك‌ : ابن ندیم، 41، قس: 252). 2. تألیف قاضی ابواسحاق اسماعیل بن اسحاق جهضمی بصری (د 282 ق) كه به گفتۀ ابن ندیم (ص 40، 252) كتابی بزرگ بوده است (نیز نك‌ : خطیب، 6 / 286؛ زركشی، همانجا) و انعكاس رواج آن در فهارس مغربی چوه فهرسۀ ابن خیر اشبیلی (ص 51-52) دیده می‌شود. یك نسخۀ خطی ناقصی از این كتاب در كتابخانۀ قیروان در تونس شناخته شده كه در 402 ق كتابت شده است (نك‌ : GAS, I / 476)؛ 3. تألیف احمد بن محمد (یا محمد بن احمد) بن بكیر بغدادی (د 305 ق) كه به عقیدۀ ابن عبدالبر، این كتاب در عرض سنن ترمذی و مختصر ابن عبدالحكم در موضوع خود بهترین اثر به شمار می‌رفته است (ابن‌خیر، 121؛ برای رواج و اهمیت آن، نك‌ : همو، 53؛ زركشی، همانجا). 4. تألیف ابومحمد قاسم بن اصبغ قرطبی نحوی (د 340 ق) (نك‌ : حاجی خلیفه، همانجا). 5. تألیف بكرین علاء قشیری بصری (د 344 ق) كه مختصری از كتاب اسمـاعیل بن اسحـاق قـاضی بـوده است (نك‌ : ابن خیر، 52-53؛ زركشی، 2 / 3). 6. تألیف منذر بن سعید بلوطی قرطبی (د 355 ق) (نك‌ : ابن خیر، 54؛ حاجی خلیفه، 1 / 20). 7. تألیف ابواسحاق محمد بن قاسم بن شعبان (د 355 ق) (ذهبی، 16 / 78)؛ نیز مختصر احكام القرآن، تألیف ابومحمد مكی بن ابی طالب قیسی یا قیروانی (د 437 ق) (نك‌ : زركشی، حاجی خلیفه، همانجاها؛ قس: سیوطی، 1 / 33). 8. تألیف قاضی ابوبكر محمد بن عبدالله ابن عربی اشبیلی (د 543 ق) كه به كوشش علی محمد بجاوی در قاهره (1957- 1959 م) به چاپ رسیده است. مؤلف خود اختصاری از آن با عنوان الاحكام الصغری فراهم آورده است كه به‌صورت خطی در برخی كتابخانه‌های رباط و فاس در مغرب نگهداری می‌شود (نك‌ : GAL, S, I / 732؛ اعراب، 131). 9. تألیف عبدالمنعم بن محمد بن فَرَس غرناطی (د 597 ق) (نك‌ : زركشی، سیوطی، حاجی خلیفه، همانجاها؛ ذهبی، 21 / 365).
مجموعۀ بزرگ الجامع لاحكام القرآن تألیف محمد بن احمد قرطبی، عالم مالكی اندلس (د 671 ق)، با وجود اینكه مباحث فقهی قرآن را به تفصیل در بر دارد، باید در كنار تفاسیر عمومی طبقه‌بندی گردد.

ب ـ آثار حنفیه

1. تألیف ابوالحسن علی بن موسی قمی (د 305 ق) كه به گفتۀ ابن ندیم (ص 260) كتابی بزرگ بوده است (نیز نك‌ : حاجی خلیفه، همانجا). 2. تألیف ابوجعفر احمد بن محمد بن سلامۀ طحاوی (د 321 ق) (نك‌ : ابن ندیم، حاجی خلیفه، همانجاها). 3. تألیف ابوبكر احمد بن علی جصاص رازی (د 370 ق) كه مشهورترین كتاب در این زمینه از نویسندگان حنفی است (نك‌ : ابن‌ندیم، 41، 261؛ زركشی، همانجا؛ عبدالقادر قرشی، 2 / 239، 434). این كتاب بارها ازجمله در سالهای 1335- 1338 ق در استانبول و نیز در 1347 ق در قاهره به چاپ رسیده است. 4. نیز تلخیص احكام القرآن از جمال‌الدین محمود بن احمد بن سراج قونوی (د 770 ق) (نك‌ : حاجی خلیفه، همانجا).

ج ـ آثار شافعیه

1. تألیف ابوعبدالله محمد بن ادریس شافعی (د 204 ق) كه ابن ندیم (ص 41، 264) از آن یاد كرده است. این كتاب را كه حتی در سدۀ 5 ق / 11 م از میان رفته بود، با احكام القرآن منسوب به شافعی (نك‌ : شم‌ بعد) كه در واقع از تألیفات بیهقی است و سالها پس از تألیف فهرست ابن ندیم نوشته شده است، نباید اشتباه كرد. 2. تألیف ابوبكر احمد بن حسین بیهقی (د 458 ق). وی تمامی گفتارهای پراكندۀ شافعی را در زمینۀ احكام القرآن از لابه‌لای آثار بازماندۀ او گرد آورده و در قالب كتابی تدوین كرده كه در واقع جایگزین كتاب مفقود شافعی گردیده است. این كتاب با عنوان احكام القرآن شافعی بارها به چاپ رسیده و در برخی نسخ خطی آن عنوان كتاب به صورت مجموعة كلام الشافعی من احكام القرآن آمده است (نك‌ : اشپیس، 107، شم‌ 31؛ نیز GAS, I / 489-490)؛ 3. تألیف ابوالحسن علی بن محمد شافعی، معروف به كیاهراسی (د 504 ق) كه از مهم‌ترین آثار شافعیان در این زمینه به‌شمار می‌رود (نك‌ : زركشی، همانجا).

د ـ آثار حنابله

1. تألیف قاضی محمد بن حسین فراء، ابویعلی كبیر (د 458 ق) (نك‌ : ذهبی، 18 / 91؛ زركشی، همانجا)؛ 2. نیز اِحكام الرای من اَحكام الآی، تألیف شمس‌الدین محمد بن عبدالرحمان ابن صائغ (د 776 ق) (نك‌ : حاجی خلیفه، 1 / 18).

ه‌ ـ آثار ظاهریه

1. تألیف ابوسلیمان داوود بن علی ظاهری اصفهانی (د 270 ق) (نك‌ : ابن ندیم، 41)؛ 2. تألیف ابوالحسن عبدالله ابن احمد ابن مُغلَّس بغدادی (د 324 ق) (نك‌ : همو، 273؛ ذهبی، 15 / 77).

و ـ آثار اصحاب حدیث و برخی فقیهان منفرد

1. روایت [محمد ابن‌سائب] كلبی (د 146 ق) از ابن عباس (ابن ندیم، 41). 2. نیز تفسیر الخمسمأة آیة، تألیف مقاتل بن سلیمان بلخی (د 150 ق) از آغازگران فرقۀ بتریّه (نك‌ : ابن ندیم، 227). این كتاب بین اصحاب حدیث تداول داشت و احمد بن حنبل ضمن ستایش از مضامین كتاب، تألیف آن را به مقاتل بن حیّان نسبت می‌داد (نك‌ : ابوداوود، 314؛ سهمی، 169). 3. نیز مجرّد احكام القرآن، تألیف ابوزكریا یا یحیی بن آدم قرشی كوفی (د 203 ق) از فقیهان بتریّه (نك‌ : ابن ندیم، 41). 4. تألیف ابوثور ابراهیم بن خالد كلبی (د 240 ق) از فقیهان اصحاب حدیث، با روشی نزدیك به شافعی (همانجا؛ نیز ه‌ د، ابوثور). 5. نیز ایجاب التمسك باحكام القرآن، تألیف قاضی یحیی بن اكثم تمیمی (د 242 ق) از فقیهان منفرد بصره (نك‌ : ابن ندیم، همانجا) 6. تألیف ابوالحسن علی بن حُجر سعدی (د 244 ق) عالم اصحاب حدیث مروزی (نك‌ : ذهبی، 11 / 511؛ حاجی خلیفه، 1 / 20). 7. تألیف ابوعمر حفص بن عمر ضریر از فقیهان اصحاب حدیث بصره (نك‌ : ابن‌ندیم، 287؛ نیز برای عناوین برخی دیگر از آثـار اهل سنت دربارۀ احكـام القرآن، نك‌ : ذهبی، 13 / 571؛ سیوطی، 1 / 33).
در میان تألیفات امامیه و دیگر مذاهب نیز آثار بسیاری در موضوع احكام القرآن دیده می‌شود كه غالب آنها عنوان عمومی احكام القرآن ندارند، از آن جمله است:

الف ـ آثار امامیه

1. فقه القرآن، تألیف سعید بن هبةالله راوندی (د 573 ق)؛ 2. منهاج الهدایة، از احمد بن عبدالله بن متوج بحرانی (د 820 ق)؛ 3. كنزالعرفان فی فقه القرآن، از فاضل مقداد سیوری (د 826 ق)؛ 4. تفسیر شاهی به زبان فارسی، از ابوالفتح حسین جرجانی (د 976 ق)؛ 5. زبدة البیان فی فقه القرآن، از مقدس اردبیلی (د 993 ق)، و آثار متعدد دیگر (برای گزارش تفصیلی تألیفات امامیه دربارۀ احكام القرآن، نك‌ : ه‌ د، چ عربی، 1 / 723).

ب ـ آثار زیدیه

1. الثمرات من احكام الآیات، تألیف فقیه یوسف ابن احمد (محمد) اكوع (نك‌ : شوكانی، 30؛ منصور بالله، 3 / 234، 242، جم‌ ؛ برای نسخۀ خطی، اشپیس، 108، شم‌ 32)؛ 2. تفسیر احكام الآیات یا شرح الخمسمأة آیة، تألیف قاضی عبدالله بن محمد بن ابی القاسم نجری (نك‌ : منصور بالله، 5 / 300؛ واسعی، 7)؛ 3. الانوار المضیئة علی آیات الاحكام، از سید محمد بن هادی بن تاج‌الدین (نك‌ : عزالدین، 170؛ نیز برای دو تألیف از زیدیان بتری، نك‌ : سطور پیشین).
نیز از اباضیه، تفسیر الخمسمأة آیة، تألیف ابوالمؤثر صلت بن خمیس بهلاوی، عالم اباضی عمان در سدۀ 3 ق (نك‌ : ه‌ د، ابوالمؤثر).

مآخذ

ابن خیر، محمد، فهرسة، به كوشش فرانسیسكو كودرا، بغداد، 1963 م؛
ابن ندیم، الفهرست؛
ابوداوود سجستانی، سلیمان، مسائل احمد، قاهره، 1934 م؛
اعراب، سعید، مع القاضی ابی بكر ابن العربی، بیروت، 1407 ق / 1987 م؛
حاجی خلیفه، كشف؛
خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، قاهره، 1349 ق؛
ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، به كوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، 1404 ق / 1984 م؛
زركشی، محمد، البرهان فی علوم القرآن، به كوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1376 ق / 1957 م؛
سهمی، حمزه، تاریخ جرجان، بیروت، 1407 ق / 1987 م؛
سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، به كوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1387 ق / 1967 م؛
شوكانی، محمد، «اتحاف الاكابر»، رسائل خمسة اساتید، حیدرآباد دكن، 1328 ق / 1910 م؛
عبدالقادر قرشی، الجواهر المضیة، حیدرآباد دكن، 1332 ق؛
عزالدین، حسن، «مشیخة»، به كوشش محمدتقی دانش‌پژوه، نامۀ مینوی، تهران، 1350 ش؛
منصوربالله، قاسم، الاعتصام بحبل الله المتین، صنعا، 1408 ق / 1987 م؛
واسعی، عبدالواسع، الدرالفرید، قاهره، 1357 ق؛
نیز:

GAL, S;
GAS;
Spies, O., «Die Bibliotheken des Hidschas», ZDMG, 1936, vol. XC.

بخش فقه، علوم قرآنی و حدیث