احزاب

اَحْزاب، نام سی و سومین سورۀ قرآن مجید، دارای 9 واحد موضوعی (ركوع)،‌ 73 آیه، 280‘1 كلمه، 796‘5 حرف.
سورۀ احزاب، همواره با این نام، یا با عنوان سرآغازش «یا اَیُّهَا النَّبیُّ اتَّقِ اللّهَ» (نک‌ : فیروزآبادی، 1 / 377) نامیده می‌شده، و اسم و عنوان دیگری نداشته است. وجه تسمیۀ سوره، مطابق با قاعدۀ كلی نامگذاری سُوَر قرآنی (نک‌ : اندرابی، گ 49 الف ـ ب) این است كه جنگ احزاب (نک‌ : ه‌ د، خندق) تنها در این سوره مطرح شده (33 / 9-22) و نیز كلمۀ احزاب در این سوره 3 بار تكرار شده است (33 / 20، 22). عنوان «الاحزاب» كه در مواضع دیگر قرآن كریم (نک‌ : ص / 38 / 11-13، مؤمن / 40 / 5، 30) برای اقوام پیشین كه به عذاب الهی گرفتار آمده‌اند، به كار رفته، در این سوره بر آتش افروزان جنگ جندق اطلاق شده است و تصریحاً یا تلویحاً به تشتّت و تفرق گروههای شركت كننده در این جنگ كه سرانجام به شكست آنان انجامید، اِشعاری كنایت‌آمیز دارد.
سورۀ احزاب یكی از سه سورۀ ‌آغاز شده با خطاب «یا اَیُّهَا النَّبیّ» است كه گویی هر یك از دو سورۀ دیگر (نک‌ : طلاق / 65 / 1، جم‌ ، تحریم / 66 / 1،جم‌ )، با توجه به مطالب و مضامینشان، فصلی از سورۀ احزابند. موضوع اصلی سوره، چنانكه از سرآغاز و مندرجات آن، و نیز از تكرار كلمۀ «النّبیّ» در آن (نک‌ : عبدالباقی، 686-687)‌ بر می‌آید، عبارت است از «آیین تحول اجتماعی و فرهنگی در اسلام»؛ و سوره به‌ویژه بر تثبیت جایگاه والای پیامبر اكرم (ص) در جامعۀ اسلامی، توضیح شیوه‌های برخورد با بدعتها، شرح وظایف و تكالیف گوناگون مسلمانان در مرحلۀ انتقال از فرهنگ جاهلی به فرهنگ اسلامی، دلالت دارد.
می‌توان گفت كه سورۀ احزاب در یك مقدمه (33 / 1- 8)، 7 فصل و یك خاتمه (33 / 69-73) تدوین شده و مشتمل بر این معانی است: اشاره‌ای به نبوت (33 / 7-‌ 8)؛ تأكید و خطاب به پیامبر دربارۀ‌ تقوا، استقامت، پیروی از وحی و توكل (33 / 1-3)؛ تصریح به مقام ولایت آن حضرت نسبت به پیروانشان (33 / 6)؛ بیان نمونه‌ای از آداب و رسوم و عادات جاهلیت (دربارۀ ظهار و فرزندخواندگی) و شیوۀ برخورد با آن (33 / 4-5)؛ شرح جنگ احزاب (33 / 9-20)؛ وجوب تأسی به رسول خدا (ص) (33 / 21)‌؛ پیكار صادقانۀ یاران آن حضرت (33 / 22-23) و سرگذشت غلبۀ ‌مسلمانان بر یهودیان بنی قریظه و تمكن یافتن مهاجرین در مدینه (33 / 26-27)؛ سفارش زنان پیامبر اكرم (ص) به رعایت اوامر الهی و حفظ جایگاه خود در مقام همسری با رسول خدا (33 / 28-34)؛ بیان صفات و خصایص مردان و زنانی كه ایمان راستین دارند (33 / 35) و تأكید بر قاطعیت پیامبر اكرم در امر تبلیغ رسالت (33 / 38-40).
پس از ذكر این معانی، به مناسبت، داستان زید و زینب و همسری زینب با رسول خدا (ص) را بعد از جدا شدن از زید یادآور می‌شود (33 / 37-40). و آنگاه مقامات رسول خدا (ص) را بر می‌شمارد (33 / 46-47) و به بیان برخی از احكام ازدواج و نیز تعدد زوجات آن حضرت می‌پردازد (33 / 50-54). حكم وجوب رعایت حریم میان زنان و مردان، ظاهراً نخستین‌بار در این سوره مطرح شده است (نک‌ : 33 / 53، 59). مجموعۀ آیات 63 تا 68 بسیار شبیه به قسمت پایانی سورۀ نازعات (79 / 42-46) جلوه می‌كند و خاتمۀ ‌سوره شباهت فراوانی به مضامین سوره صف دارد. در همین خاتمه به بیانی لطیف، اشارتی به جایگاه خاص انسان در میان موجودات و پذیرش «امانت» شده است (33 / 72).
برخی از آیات سورۀ احزاب، از شهرت خاصی برخوردار شده‌اند، از جملۀ آنهاست: «ما جَعَلَ اللّٰهُ لِرَجُلٍ مِنْ قَلْبَیْنِ فی جَوْفِهِ» (33 / 4)، «لَقَدْ كٰانَ لَكُمْ فی رَسُولِ اللّٰهُ اُسْوَةٌ حَسَنَهٌ» (33 / 21)، «ما كانَ مُحَمَّدٌ اَبا اَحَدٍ مِنْ رِجالِكُمْ وَلٰكِنْ رَسولَ‌اللّٰهَ وَ خاتَمَ النَّبییّنَ» (33 / 40)، و از همه بیشتر، آیۀ 56: «اِنَّ اللّٰهَ و مَلائِكَتَهُ یُصَلّونَ عَلَی النَّبِیِّ، یا اَیُّهَاالَّذینَ آمَنوا صَلّوا عَلَیْهِ و سَلِّمُوا تَسْلیماً». همچنین است آیۀ 53 كه به «آیۀ حجاب» و آیۀ 72 كه به «آیۀ امانت» شهرت یافته‌اند، و نیز آیۀ 33 «اِنَّما یُریدُ اللّهُ لِیُذْهِبَ عَنْكُمُ الرَّجْسَ اَهْلَ البَیْتِ و یُطَهِّرَكُمْ تَطْهیراً» كه «آیۀ تطهیر» نام گرفته و موضوع بحثهای مفصل میان مفسران و قاطبۀ علمای اسلام شده است (برای نمونه، نک‌ : طوسی، طبرسی، فخرالدین رازی، طباطبایی، ذیل آیۀ مذكور؛ نیز نک‌ : واحدی، 295، 296؛ خازن، 3 / 466؛ دروزه، 8 / 261-263) و كتب و رسائل و مقالات مستقلی در توضیح و بیان آن تألیف شده است (برای نمونه، نک‌ : آقابزرگ، 1 / 50).
داستان ازدواج رسول اكرم (ص) به فرمان خداوند با زینب بنت جحش، همسر مطلقۀ زید ــ كه پسر خواندۀ آن حضرت بود ــ به عنوان نمونه‌ای از برخورد قاطع و خردمندانۀ رسول خدا (ص) با عادات و رسوم بی‌پایۀ دوران جاهلیت در سورۀ احزاب گزارش شده است (33 / 37-40). این موضوع همواره مورد گفت و گو و مناقشۀ فراوان از سوی مخالفان و موافقان قرار گرفته، و با آنكه در سِیَر و تـواریخ معتبر چـون سیرۀ ابن‌هشام (نک‌ : 4 / 294-296)، طبقات ابن‌سعد (نک‌ : 8 / 101-107) و تاریخ طبری (نک‌ : 2 / 562-564) از شاخ و برگهایی كه در قرون بعد بر آن افزوده‌اند، پیراسته است، باز دشمنان اسلام، از تلفیق این آیات با برخی روایات ساختگی (نک‌ : ه‌ د، زید بن حارثه) كه متأسفانه در بعضی تفاسیر قرآن نیز جای گرفته‌اند، دستاویزهایی برای القای شبهه در اذهان دربارۀ‌ شخصیت پیامبر اكرم (ص) ساخته‌اند. البته دانشمندان و متفكران اسلامی نیز درصدد پاسخ‌گویی به شبهات آنان برآمده‌اند (مثلاً نک‌ : دروزه، 8 / 266-270) و حتی بعضی به تألیف كتاب جداگانه در این موضوع پرداخته‌اند كه زاهر عوارض المعی، نویسندۀ كتاب مع المفسرین و المستشرقین فی زواج النبی (ص) بزینب بنت جحش (قاهره، 1976 م؛ بیروت، 1978 م)، از آن جمله است (رفاعی، 3 / 259). همچنین مستثنی شدن رسول اكرم (ص) از حكم «تحدید زوجات» در اسلام (33 / 50) نیز سخت مورد سوء ‌استفادۀ برخی از یهودیان و مسیحیان قرار گرفته و ساحت مقدس حضرت حتمی مرتبت (ص) آماج تهمتهای بی‌اساس آنان شده است كه نویسندگان و دانشمندان اسلامی به آنان پاسخ داده‌اند (مثلاً حسن، 182-186؛ دروزه، 8 / 279-280؛ دربارۀ روایات مربوط به ثواب قرائت و خواص این سوره، نک‌ : قرطبی، 14 / 113؛ سیوطی،‌ 6 / 560؛ بحرانی، 3 / 289).

مآخذ

آقا بزرگ، الذریعة؛
ابن سعد، محمد، الطبقات الكبری، بیروت، دارصادر؛
ابن هشام، عبدالملك، السیرة النبویة، به كوشش مصطفی سقا و دیگران، قاهره، 1355 ق / 1936 م؛
اندرابی، احمد، ‌الایضاح فی القراءات، نسخۀ عكسی موجود در كتابخانۀ مركز؛
بحرانی، هاشم، البرهان، بیروت، 1403 ق / 1983 م؛
حسن، ابراهیم حسن، تاریخ الاسلام السیاسی، قاهره، 1964 م؛
خازن، علی، لباب التأویل، بیروت، دارالمعرفه؛
دروزه، محمد عزت، التفسیر الحدیث، قاهره، 1381 ق / 1962 م؛
سیوطی، ‌الدرالمنثور، بیروت، 1403 ق / 1983 م؛
طباطبایی، محمدحسین، المیزان، تهران، 1389 ق؛
طبرسی، فضل، مجمع البیان، بیروت، 1408 ق / 1988 م؛
طبری، تاریخ؛
طوسی، محمد، التبیان، به كوشش احمد حبیب قیصر عاملی، بیروت، داراحیاء التراث العربی؛
عبدالباقی، فؤاد، المعجم المفهرس، مصر، 1364 ق؛
فخرالدین رازی، محمد، التفسیر الكبیر، تهران؛
فیروزآبادی، محمد، بصائر ذوی التمییز، به كوشش محمد علی نجار، قاهره، 1383 ق؛
قرآن مجید؛
قرطبی، محمد، الجامع لاحكام القرآن، بیروت، داراحیاء التراث العربی؛
واحدی، علی، اسباب النزول، به كوشش سید جمیلی، بیروت، 1405 ق / 1985 م.

محمدعلی لسانی فشاركی