ابویعلی موصلی

اَبویعْلى موصِلی، احمد بن علی بن مثنی تمیمی (3 شوال 210-307 ق / 17 ژانویۀ 826- 919 م)، محدث برجستۀ حنفی مذهب موصل و صاحب مُسند. ابویعلى در خانواده‌ای سرشناس و اهل علم در موصل زاده شد. بنای او ابوعلی مثنی بن یحیی، معروف به بازیدای (منسوب به قریه‌ای در كرانۀ غربی دجله) از محدثان نامدار عراق بود و پدرش نیز در حدیث دست داشت (ازدی، 429؛ یاقوت، 1 / 466؛ ابن حجر، 7 / 610).
وی از اوان كودكی به فراگیری قرآن و حدیث و مقدمات پرداخت و در 15 سالگی با پشتیبانی و تشویق پدر و دایی خود، سفر به مناطق مختلف را جهت استماع و گردآوری حدیث آغاز كرد (ذهبی، سیر، 14 / 174، تذكرة، 2 / 708؛ شوتسینگر، 282-283). در بغداد، فقه حنفی را نزد اصحاب ابویوسف فرا گرفت (ذهبی، سیر، 14 / 179) و محضر محمد بن صباح دولابی، محدث كهن سال بغداد (د 227 ق) و نیز احمد ابن حاتم طویل، از اصحاب مالك بن انس را درك كرد (ابویعلی، المعجم، 76؛ ذهبی، تذكرة، همانجا، سیر، 14 / 180) و از اسماعیل بن ابراهیم هُذَلی، علی بن جعد جوهری، ابوخیثمه زهیر بن حرب، یحیی بن معین و شریح بن یونس حدیث شنید. همچنین در بصره از ابوموسی محمد بن مثنی، محمد بن بشار، معروف به بندار، عباس بن عبدالعظیم، ابراهیم بن محمد بن عرعرة، هدبة بن خالد، خلیفة بن خیاط، عبدالاعلی ابن حماد نرسی، حوثرة بن اَشرَس؛ در كوفه از ابوبكر عبدالله بن محمد ابن ابی شیبه و عثمان بن محمد بن ابی شیبه و ابوكریب محمد بن علاء بن كریب همدانی، محمد بن عبدالله بن نُمیر، سفیان بن وكیع بن جراح، هنّاد ابن سری، عبدالله بن عمر مُشكدانه و دیگران؛ در واسط از وهب بن بقیه و دیگر محدثان هم طبقۀ ‌او (ابن نقطه، 1 / 164؛ نیز نک‌ : ابویعلی، همان، 90) و در عبادان (آبادان) از محمد بن ابراهیم شامی (نک‌ : همان، 99) استماع حدیث كرد (نیز نک‌ : شوتسینگر، ‌284-285). ذهبی فهرستی شامل اسامی 111 تن از مشایخ مشهور وی را با استفاده از المعجم خود او به دست داده است (سیر، 14 / 174-177).
ابویعلی با احمد بن حنبل مجالست داشته است و بیشتر منابع، وی را نیز در شمار مشایخ ابویعلی آورده‌اند (ابن نقطه، 1 / 164، 167؛ ابن‌جوزی، مناقب، 92؛ ابن‌شاكر، 10 / 96؛ ابن‌كثیر، 11 / 130)، اما وی در المعجم نامی از او نبرده است. همچنین به گفتۀ خود ابویعلی، در تمام سماعهایی كه در بصره داشته، با ابوزرعۀ رازی (د 264 ق) كه سخت مورد تجلیل او بوده، همراه (نک‌ : ابن‌جوزی، المنتظم، 5(2) / 47) و در علوّ اسناد و اتصال به اسانید محدثان بزرگ بصره با او مشترك بوده (نک‌ : ذهبی، همان، 14 / 179) و به گواهی پاره‌ای منابع، از آن محدث مشهور هم طبقۀ خویش، استماع حدیث داشته است (نک‌ : مزی، 12 / 39).
ابویعلی، به سبب كثرت استماع و كتاب حدیث و در پرتور درك محضر محدثان سالخورده در واپسین سالهای عمر آنان و نیز ثقه بودن، دین‌داری، تقوا، خلوص نیت و حسن خلق (نک‌ : ابن حیان، الثقات، 8 / 55؛ ابن‌نقطه، 1 / 165؛ ذهبی، همان، 14 / 177- 179). خیلی زود توانست در موصل جای پدر بزرگ خود را بگیرد و طالبان حدیث را از شهرهای مختلف خراسان و عراق و دیگر مناطق، به سوی خود جلب كند. چنانكه ابوعلی قالی تنها برای استماع حدیث از او مدتی در موصل اقامت گزید (ابن خلكان، 1 / 227)، چند تن از مشاهیر محدثان بلاد اسلامی آن روزگار چون نسایی، ابن حبان، ابوالفتح ازدی، طبرانی، ابن عدی، ابوعمرو بن حمران حیری و ابوالشیخ كه حتی برخی از آنان خود صاحب سنن، صحیح و معجم بوده‌اند، از دست پروردگان او به شمار می‌آیند (ابن حبان، كتاب المجروحین، 1 / 14، 37، جم‌ ؛ ابن عدی، 3 / 1301، 1302؛ ابن‌نقطه، 1 / 164؛ ذهبی، همان، 14 / 177- 178، 180).
ابویعلی سالیان دراز همزمان با حساس‌ترین دوران خلافت عباسی در متن جامعه، برخوردار از شهرت و نفوذ اجتماعی زیسته، اما با توجه به منابع موجود ظاهراً به دنبال هیچ گونه عنوان و منصبی برای خود نبوده است و چه بسا اگر هم به وی پیشنهاد شده، نپذیرفته و همه جا با عناوینی چون «محدث موصل» و «محدث جزیره» زبانزد خاص و عام بوده است. به گزارش ازدی، در روز وفات وی، مردم موصل بازارها را تعطیل كردند و جمع كثیری در مراسم تشییع جنازۀ وی حضور یافتند (نک‌ : همو، تذكرة، 2 / 707- 708؛ صفدی، 7 / 241).

آثـار

1. مسند، مهم‌ترین اثر ابویعلی، مشتمل بر 555‘7 حدیث است و در پرتو نام نیك و شهرت وی به دقت حفظ و اتقان در نقل حدیث، همواره در كنار مجامیع بزرگ و معتبر چون كتب ستّه و مسند احمد بن حنبل از حسن قبول علما و محدثان برخوردار بوده (ابن‌نقطه، 1 / 166-167؛ ابن صلاح، 38؛ ذهبی، همان، 2 / 708، سیر، 14 / 178-180؛ ابن خلدون، 1(3) / 561؛ كتابی، عبدالحی، 1 / 96، 425) و در زمرۀ متون درسی حدیث به شمار می‌آمده است (نک‌ : ابن خلكان، 7 / 85؛ ابن مستوفی، 1 / 191؛ ذهبی، همان، 14 / 180؛ صائغ، 2 / 65). حدود 500 سال پس از وفات ابویعلی، نورالدین علی بن ابی بكر هیثمی احادیثی را كه ابویعلی افزون بر كتب سته آورده، با اسانید آنها استخراج كرده و سپس با حذف اسـانید در مجمع الزوائد خـود جـای داده اسـت (1 / 7؛ نیـز نک‌ : GAS, I / 170-171). مسند ابویعلی از دو طریق روایت شده است: نخست روایت ابن مُقری كه در اصفهان به «مسند كبیر» شهرت داشته و دوم روایت ابوعمرو بن حمدان كه به «مسند صغیر» مشهور و نسبت به روایت نخستین بسیار مختصرتر بوده است (ابن اثیر، 9 / 91؛ ذهبی، همان، 14 / 180؛ كتانی، محمد، 71). متن كامل و تحقیق شده‌ای از مسند كبیر او در 1404 ق به چاپ رسیده است. محقق كتاب، افزون بر تحقیق متن، به بحث مستوفی در صحت اساتید و جرح و تعدیل رجال احادیث نیز پرداخته است. همچنین در آ‌غاز سلسلۀ سند هر حدیث، شمارۀ ردیف آن در هر مسند، همراه با شمارۀ مسلسل حدیث (از آغاز «مسند عمربن الخطاب» به بعد، نک‌ : 1 / 129) قید شده است.
2. المعجم. ابویعلی در این كتاب 285 تن از شیوخ خود را به ترتیب الفبا نام می‌برد و از هر یك از آنان یك و گاه دو یا چند روایت می‌آورد و به ندرت به سال یا محل استماع حدیث اشاره می‌كند (ص 59، 69، 76، 99)، یا به جرح و تعدیل شیوخ خویش می‌پردازد (ص 96، 106، 157، 254). متن كامل المعجم نیز اخیراً تحقیق شده و به چاپ رسیده است. پیش از آن، شوتسینگر دربارۀ‌ این اثر مشهور ابویعلی از نظر نسخه‌های خطی، شیوۀ نگارش، جایگاه علمی ومیزان رواج آن به تحقیق پرداخته بود (نک‌ : ص 288-296).
3. حدیث محمد بن بشار عن شیوخه، كه فهرست مشایخ استادش محمد بن بشار بوده و یك نسخۀ خطی از آن برجای مانده است (ظاهریه، 219).
4. المفارید، كه ظاهراً همان اجزای موضوعی حدیث بوده كه ابویعلی در زمینه‌های زهد و عرفان و مانند آن تصنیف كرده است و برخی از شرح حال‌نویسان از آنها یاد كرده‌اند (نک‌ : ابن نقطه، 1 / 164؛ ذهبی، همان، 14 / 178، العبر، 1 / 452؛ صفدی، 7 / 241). از این اثر دو نسخۀ خطی در كتابخانۀ ظاهریه موجود است (ظاهریه، همانجا؛ GAS, I / 171).

مآخذ

ابن اثیر، الكامل؛
ابن جوزی، عبدالرحمان، مناقب الامام احمد بن حنبل، قاهره، 1349 ق؛
همو، المنتظم، حیدرآباد دكن، 1357 ق؛
ابن‌حبان، الثقات، حیدرآباد دكن، 1402 ق / 1982 م؛
همو، كتاب المجروحین، به كوشش محمود ابراهیم زاید، بیروت، 1396 ق؛
ابن حجر عسقلانی، احمد‌، تهذیب التهذیب، حیدرآباد دكن، 1326 ق؛
ابن خلدون، العبر؛
ابن خلكان، وفیات؛
ابن شاكر كتبی، محمد، عیون التواریخ، نسخۀ خطی كتابخانۀ احمد ثالث استانبول، شم‌ ‌2922؛
ابن صلاح، عثمان، علوم الحدیث، به كوشش نورالدین عتر، دمشق، 1404 ق / 1984 م؛
ابن عدی، عبدالله، الكامل فی ضعفاء الرجال، بیروت، 1405 ق / 1985 م؛
ابن كثیر، البدایة؛
ابن مستوفی اربلی مبارك، تاریخ اربل، به كوشش سامی خماس صقار، بغداد، 1980 م؛
ابن نقطه، محمد، التقیید، به كوشش شرف‌الدین احمد، حیدرآباد دكن، 1403 ق / 1983 م؛
ابویعلی موصلی، احمد، مسند، به كوشش حسین سلیم اسد، دمشق / بیروت، 1404 ق / 1984 م؛
همو، المعجم، به كوشش حسین سلیم اسد، بیروت، 1410 ق / 1989 م؛
ازدی، یزید، تاریخ الموصل، به کوشش علی حبیبه، قاهره، 1387 ق / 1967 م؛
ذهبی، محمد، تذكرة الحفاظ، بیروت، 1377 ق / 1958 م؛
همو، سیر اعلام النبلاء، به كوشش شعیب ارنؤوط و اكرم بوشی، بیروت، 1404 ق / 1984 م؛
همو، العبر، به كوشش محمد سعید بن بسیونی زغلول، بیروت، 1405 ق / 1985 م؛
صائغ، سلیمان، تاریخ الموصل، بیروت، 1928 م؛
صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، به كوشش احسان عباس، بیروت، 1389 ق / 1969 م؛
ظاهریه، خطی (حدیث)؛
كتانی، عبدالحی، فهرس الفهارس و الاثبات، به كوشش احسان عباس، بیروت، 1402 ق / 1982 م؛
كتانی، محمد، الرسالة المستطرفة، به كوشش محمد منتصر زمزمی، استانبول، 1986 م؛
مزّی، یوسف، تهذیب الكمال، نسخۀ خطی كتابخانۀ احمد ثالث استانبول، شم‌ ‌2848؛
هیثمی، علی، مجمع الزوائد، بیروت، 1402 ق / 1982 م؛
یاقوت، بلدان؛
نیز:

GAS;
Schützinger, H., «Abū Yaʿla al-Mauṣilī, Leben und Lehrer- verzeichnis», ZDMG, 1981, vol.CXXXI.

مریم صادقی