ابوموسی مدینی

اَبوموسی مَدینی، محمد بن ابی بكر عمر بن احمد بن عمر بن محمد اصفهانی (501-581 ق / 1108-1185 م)، محدث نامدار شافعی مذهب. وی را به سبب انتساب به «مدینۀ اصفهان» مدینی نامیدند و آن همان «جی» است كه در زمان یاقوت به «شهرستان» شهرت داشت (یاقوت، المشترك، 389). پدر ابوموسی نیز از عالمان بود (نك‌ : ذهبی، سیر، 21 / 152) و او در كودكی با همت و كوشش پدر از كسانی چون ابوسعد محمد بن علی بن محمد كاتب، ابوعلی حداد، ابوالقاسم غانم بن محمد برجی و ابومنصور محمد بن عبدالله بن مندویه تیمناً و بر سنت آن روزگار حدیث شنید و از این طریق برخی اصحاب ابونعیم اصفهانی (د 430 ق) را درك كرد (ابن‌نقطه، 1 / 78- 79؛ ذهبی، همان، 21 / 152-153؛ ابن‌دمیاطی، 30؛ سبكی، 6 / 160).
ابوموسی در كودكی قرائت قرآن را فرا گرفت (ابن دمیاطی، همانجا) و سپس فقه شافعی را نزد ابوعبدالله حسن بن عباس رستمی آموخت و همچنین در نحو و لغت مهارت یافت (همانجا). وی برای استماع حدیث و استفاده از مشایخ دیگر سرزمینها، از اصفهان خارج شد و به بلاد جبال و ازجمله همدان مسافرت كرد. در شوال 524 به بغداد وارد شد و در همان سال به حج رفت و پس از آن به بغداد بازگشت و از كسانی چون ابوالقاسم ابن حصین، ابوبكر محمد بن عبدالباقی انصاری و ابوالعز ابن كادش بهره برد (ابن نفطه، همانجا؛ ابن خلكان، 4 / 286؛ ابن دمیاطی، سبكی، همانجاها). تاریخ بازگشت ابوموسی به اصفهان دانسته نیست (نك‌ : ابن خلكان، همانجا)، ولی می‌دانیم كه بار دیگر در 542 ق به سفر حج رفت (ذهبی، همان، 21 / 159).
گفته‌اند كه ابوموسی از حدود 300 تن از مشایخ، استفادۀ علمی برده است‌ (همان، 21 / 152) كه از میان آنان افزودن بر كسانی كه یاد شدند، باید از كسانی چون ابوالقاسم اسماعیل بن محمد تیمی (ابوموسی، المجموع، 1 / 6)، ابوالفتح محمد بن عبدالله خِرَقی (همان، 1 / 8)، محمد بن ابی نصر لفتوانی (همان، 1 / 264)، ابوالمحاسن مسعود بن محمد بن غانم هروی (همان، 2 / 698)، ابوطاهر عبدالكریم بن ابی الفتح حسنابادی (همو، نزهة، 32)، ابوالفضل محمد بن طاهر مقدسی، معروف به ابن قیسرانی (همان، 37)، ‌ابومنصور عبدالرحمن بن محمد قزاز ( همان، 70) و نیز پدرش (همان، 89) نام برد (نیز نك‌ : ذهبی، همان، 21 / 152-154). وی همچنین قرائات دهگانه را نزد محمد بن حسین مزرقی فرا گرفت (ابن جزری، 2 / 216). گفته‌اند كه وی از شیخ منتجب‌الدین رازی، عالم امامی معاصرش، نیز حدیث شنیده است (نك‌ : رافعی، 3 / 278).
چنین نقل شده است كه ابوموسی در معرفت حدیث و علل و رجال آن متبحر بود (صفدی، 4 / 247) و او را امام عصر خود و شیخ‌الاسلام خوانده‌اند (دربارۀ ستایش رجال‌شناسـان از وی، نك‌ : ابن‌اثیر، مبارك، 1 / 9؛ ذهبی، تذكرة، 4 / 1334؛ نیز نك‌ : یاقوت، ابن نقطه، همانجاها؛ ابوشامه، 2 / 68؛ ذهبی، سیر، 21 / 152، 155-157، 159). آورده‌اند كه كتابهای زیادی دربارۀ وی نوشته شده است، از آن میان ابن‌قاضی شهبه شرح حال او را فراهم كرده بوده است (ابن‌دمیاطی، 31؛ ذهبی، همان، 21 / 159؛ ابن‌قاضی شهبه، 2 / 51).
ابوموسی شاگردان متعدد داشته است (نك‌ : ابن اثیر، مبارك، همانجا) كه از میان آنان باید ابوسعد سمعانی، ابوبكر، محمد بن موسی حازمی، ابومحمد عبدالغنی بن عبدالواحد مقدسی و ابومحمد عبدالقادر ابن عبدالله رهاوی را نام برد (حازمی، 115؛ ذهبی، همان، 21 / 155).

آثـار

ابوموسی از محدثانی است كه به كثرت آثار شهرت دارد (ابوشامه، همانجا؛ ذهبی، همان، 21 / 159). به گفتۀ ذهبی (همان، 21 / 156) ابن تیمیه، ابوموسی را به اعتبار تصانیفش از ابن عساكر برتر می‌دانست.

الف ـ چاپی

1. خصائص المسند، دربارۀ مسند احمد بن حنبل كه یك بار همراه كتاب المصعد الاحمد در قاهره (1347 ق / 1929 م) و بار دیگر به كوشش احمد محمد شاكر در مقدمۀ مسند احمد بن حنبل، درهمانجا (1944 م) به چاپ رسیده است.
2. زیادات علی كتاب الانساب، كه ذیلی است بر الانساب المتفقۀ ابن‌قیسرانی. این ذیل همراه اصل كتاب به كوشش دیونگ در لیدن (1865 م) منتشر شده است.
3. المجموع المغیث فی غریبی القرآن و الحدیث، كه در 4 مجلد به كوشش عبدالكریم غرباوی در مكه (1406-1410 ق / 1986- 1989 م) به چاپ رسیده است. این كتاب كه با نامهای تتمةالغریبین و المغیث نیز در منابع ذكر شده است (ابن خلكان، 4 / 286؛ ابن دمیاطی، 30)، ذیلی بر الغریبین ابوعبید هَرَوی است (نك‌ : ابوموسی، المجموع، 1 / 3-4). ابن اثیر (مبارك ) در مقدمۀ النهایة (1 / 9-11) از این كتاب ستایش كرده و گفته است كه در قدر و فایده با كتاب هروی برابری می‌كند. همو كتاب النهایة را در دنبالۀ كار ابوموسی و سلفش ابوعبید هروی نگاشته و در واقع كتاب ابن اثیر جمع میان این دوكتاب وبرخی مطالب دیگر است.
4 نزهة الحفاظ، كه به كوشش عبدالراضی محمد عبدالمحسن در بیروت (1406 ق / 1986 م) به چاپ رسیده و مشتمل بر «احادیث مسلسل» است.

ب ـ خطی

1. ابن ابی الدنیا و ما وقع عالیاً من حدیثه (ظاهریه، حدیث، 207)؛ 2. احادیث و حكایات (همان، 208)؛ 3. الامالی (همانجا؛ كوپریلی، 2 / 243)؛ 4. حدیث الاستلقاء (ظاهریه، همانجا)؛ 5. ذكر الامام الحافظ ابی عبدالله ابن منده و من ادركهم من اصحابه (ظاهریه، تاریخ، 2 / 647)؛ 6. رباعی التابعین (ظاهریه، حدیث، همانجـا)؛ 7. طوالات الاخبـار (همانجا؛ نیز نك‌ : GAL, S, I / 604)؛ 8. اللطائف من دقائق المعارف فی علوم الحفاظ الاعارف (خدیویه، 1 / 394؛ ششن، 2 / 409؛ ظاهریه، همانجا)؛ 9. من ادركه الخلال من اصحاب ابن منده (همانجا)؛ 10. منتهی رغبات السامعین فی عوالی احادیث التابعین و اتباعهم (همانجا).
ابوموسی مدینی همچنین كتابی با عنوان تتمة معرفة الصحابة داشته كه ذیلی بر كتاب ابوعبدالله ابن منده بوده است ( ابن اثیر، علی، 1 / 3-4؛ ابن دمیاطی، همانجا؛ قس: ذهبی، تذكرة، 4 / 1335). ابن اثیر (علی) در اسدالغابة میان كتابهای ابن منده، ابونعیم اصفهانی، ابن عبدالبر و ابوموسی مدینی و نیز برخی اطلاعات دیگر جمع كرده است (نك‌ : 1 / 4)؛ ازاین‌رو مطالب كتاب ابوموسی به طور پراكنده در سراسر اسدالغابة بر جای مانده است. این كتاب مورد استفادۀ عمادالدین طبری در كامل بهائی (1 / 399) نیز واقع شده است. ابوموسی همچنین كتابی با عنوان دستور المذكرین و منشور المتعبدین داشته كه ابن طاووس در تألیف اقبال الاعمال از آن بهره برده است. این كتاب بنا بر گفتۀ كولبرگ گویا دربارۀ دعاهای روزها و مواقع گوناگون سال بوده است (ص 152). ظاهراً ابوموسی كتابی نیز با عنوان فضائل البتول (ع) داشته كه ومرد استفادۀ مؤلف الثاقب فی المناقب (ص 55) كه معاصر وی بوده، قرار گرفته است (رازی، 2 / 455). رازی نیز در نزهة الكرام از كتاب تنویر وی یاد كرده و بعضاً به نقد مطالب آن پرداخته است (1 / 373، 384، 386-387 جم‌ ). افزون بر اینها، ابوموسی تألیفات دیگری نیز داشته كه نام برخی از آنها در منابع آمده است (نك‌ : یاقوت، بلدان، 1 / 11؛ ذهبی، سیر، 21 / 154؛ ابن قاضی شهبه، 1 / 191، 337؛ بغدادی، 2 / 100-101).

مآخذ

ابن اثیر، علی، اسدالغابة، بیروت، داراحیاء التراث العربی؛
ابن اثیر، مبارك، النهایة، به كوشش ظاهر احمد زاوی و محمود محمد طناحی، قاهره، 1383 ق / 1963 م؛
ابن جزری، محمد، غایة النهایة، به كوشش گ. برگشترسر، قاهره، 1352 ق / 1933 م؛
ابن خلكان، وفیات؛
ابن دمیاطی، احمد، المستفاد من ذیل تاریخ بغداد، به كوشش قیصر ابوفرح، بیروت، 1399 ق / 1978 م؛
ابن قاضی شهبه، ابوبكر، طبقات الشافعیة، به كوشش حافظ عبدالعلیم خان، حیدرآباد دكن، 1398 ق / 1978 م؛
ابن نقطه، محمد، التقیید، به كوشش شرف‌الدین احمد، حیدرآباد دكن، 1403 ق / 1983 م؛
ابوشامه، عبدالرحمن، تراجم الرجال ( الذیل علی الروضتین فی اخبار الدولتین)، قاهره، 1287 ق / 1870 م؛
ابوموسی مدینی، محمد، المجموع المغیث، به كوشش عبدالكریم غرباوی، مكه، 1406- 1408 ق؛
همو، نزهة الحفاظ، به كوشش عبدالراضی محمد عبدالمحسن، بیروت، 1406 ق؛
بغدادی، هدیه؛
الثاقب فی المناقب، منسوب به ابن حمزۀ طوسی، به كوشش نبیل رضا علوان، قم، 1412 ق؛
حازمی، محمد، الاعتبار، حیدرآباد دكن، 1400 ق / 1980 م؛
خدیویه، فهرست؛
ذهبی، محمد، تذكرة الحفاظ، حیدرآباد دكن، 1390 ق / 1970 م؛
همو، سیر اعلام النبلاء، به كوشش بشارد عواد معروف و محیی هلال سرحان، بیروت، 1404 ق / 1984 م؛
رازی، محمد، نزهة الكرام، به كوشش محمد شیروانی، تهران، 1361-1362 ش؛
رافعی، عبدالكریم، التدوین، حیدرآباد دكن، 1404 ق / 1984 م؛
سبكی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الكبری، به كوشش عبدالفتاح محمد حلو و محمود بیروت، 1400 ق / 1980 م؛
صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، به كوشش هلموت ریتر، بیروت، 1381 ق / 1961 م؛
ظاهریه، خطی (تاریخ)، ریان؛
همان (حدیث)؛
عمادالدین طبری، حسن، كامل بهائی، قم، 1376 ق؛
كوپریلسی، خطی؛
یاقوت، ‌بلدان؛
همو، المشترك وضعاً و المفترق صقعاً، به كوشش ف. ووسنفلد، گوتینگن، 1846 م؛
نیز:

GAL, S;
Kohlberg, E., A Medieval Muslim Scholar at Work, Leiden, 1992.

بخش فقه، علوم قرآنی و حدیث