ابوالعلاء همدانی

اَبوالْعَلاءِ هَمَدانی، حسن ‌بن احمد بن حسن ‌بن احمد بن محمد بن سهل عطار (488- 569 ق / 1095-1173 م)، محدث و مقری بزرگ شرق اسلامی. از او با القاب قطب‌الدین، صدرالحفاظ، شیخ‌الاسلام و مهذب الائمه یاد شده است (خوارزمی، 42، 85؛ منتجب‌الدین، 65؛ ابن طاووس، الطرائف، 139، الیقین، 187؛ ابن فوطی، 4 / 626).
ابوالعلاء در همدان به دنیا آمد (یاقوت، 8 / 6). نخستین استماع او در 7 سالگی از عبدالرحمن‌ بن محمد دونی صورت گرفت (ابن نقطه، التقیید، 1 / 289، به نقل از رهاوی). وی پس از بهره گرفتن از جمعی از مشایخ همدان (همانجا؛ جواد، 118)، اندکی پس از 500 ق / 1107 م، برای ادامۀ تحصیل روانۀ بغداد شد (ابن ایبک، 97) و در آنجا از شیوخ بزرگ قرائت چون ابوعبداللـه حسین‌ بن محمد بارع و ابوبکر محمد بن حسین مزرفی دانش آموخت و از محدثانی چون ابوالقاسم ابن بیان و ابوعلی ابن نبهان استماع کرد (جواد، همانجا؛ ذهبی، تذکرة، 4 / 1324؛ قس: ابن نقطه، ابن ایبک، همانجاها؛ ابن جزری، غایة، 1 / 205). همچنین در واسط (عراق) از مقری بزرگ آن دیار ابوالعز قلانسی (د 521 ق) قرائت آموخت (ابن فوطی، 4 / 627). نیز در سفری به اصفهان که پیش از 515 ق بوده، از ابوعلی حسن ‌بن احمد حداد (د 515 ق) حدیث شنید و قرائت آموخت (ابن نقطه، ابن ایبک، همانجاها).
او در سفر به خراسان، در نیشابور مورد احترام و ستایش عبدالغافر فارسی (د 529 ق) قرار گرفت (ابن‌نقطه، همان، 1 / 290)، ولی گویا موفق نشد از او استماع کند و صحیح مسلم و دیگر روایات را از شاگرد فارسی، محمد بن فضل فراوی (د 530 ق) آموخت (همان، 1 / 289) و ظاهراً در همین فرصت از زاهر بن طاهر شحامی (د 533 ق) اخذ حدیث کرد (نک‌ : خوارزمی، 26، 85). وی حج نیز گزارده است (نک‌ : یاقوت، 8 / 7).
ابوالعلاء در فواصل سفرهایش بارها به بغداد باز آمد و در آنجا به تعلم و تعلیم حدیث و قرائت پرداخت (جواد، ذهبی، همانجاها). ذهبی تاریخ یکی از این سفرها را چندی پس از 530 ق تعیین کرده است (همانجا). به گفتۀ ابن دبیثی (جواد، همانجا) آخرین ورود وی به بغداد در 546 ق بوده که پس از چندی تدریس، حداکثر تا اواسط 548 ق (نک‌ : ابن‌ابی‌الرضا، 169)، آنجا را ترک گفته و به زادگاهش همدان بازگشته است.
ابوالعلاء باقی زندگانی خود را در همدان وقف آموختن حدیث و قرائت کرد (ابن‌نقطه، همان، 1 / 291؛ ذهبی، همان، 4 / 1326). او در آنجا کتابخانه‌ای تأسیس کرد که ظاهراً کتابخانه‌ای مهم و غنی بوده است (نک‌ : ابن جوزی، المنتظم، 10 / 248؛ ابن فوطی، همانجا؛ ابن رجب، 1 / 324، 328). وی سرانجام در همدان وفات یافت و در مسجدی که بدو منسوب بود، به خاک سپرده شد (ابن نقطه، همان، 1 / 292؛ ذهبی، المختصر، 157؛ قس: جواد، همانجا).
ابن جزری (همان، 1 / 204)، ابوالعلاء را با عنوان مقری سرزمینهای شرق اسلامی، با ابوعمرودانی مقری نامدار مغرب قیاس کرده، حتی وسعت روایت او را بیش از ابوعمرو دانسته است. از مشایخ وی بجز آنانکه ذکرشان گذشت، از شریف نورالهدی زینبی، اسماعیل‌ بن احمد ابن عمر اشعثی و احمد بن محمد بن اسماعیل فارسی در حدیث (خوارزمی، 31، 61، جم‌ ؛ گنجی، 405) و ابوغالب احمد بن عبیداللـه بغدادی، ابوالفتح اسماعیل ‌بن فضل سراج و ابوالوفا علی‌ بن زید اصفهانی در قرائت (ابن جزری، همان، 1 / 205) نیز می‌توان یاد کرد (برای دیگر مشایخ وی، نک‌ : خوارزمی، جم‌ ؛ گنجی، 252؛ ابن جزری، همانجا).
ابوالعلاء را شاگردان و راویان بسیاری بوده که رجال شام تا خراسان را در بر می‌گرفته است. بزرگانی از شیعه و اهل سنت در میان همین شاگردان دیده می‌شوند که از آن جمله این کسانند: ابن عساکر (ابن عساکر، گ 49 الف)، ابوالمواهب ابن صصری (ذهبی، تذکرة، 4 / 1324)، ابن کال حلی (جواد، همانجا)، ابراهیم‌ بن یوسف‌ بن برکۀ موصلی (گنجی، 252، 405)، منتجب‌الدین رازی (منتجب‌الدین، همانجا)، ابن شهر آشوب سروی (ابن شهر آشوب، مناقب، 1 / 11)، انس‌ بن ابی منصور طوسی (ابن فوطی، 4 / 124)، ابوسعد سمعانی (ابن ایبک، همانجا)، ابوبکر حازمی (حازمی، «شروط»، 65، الاعتبار، 3، جم‌ )، خطیب خوارزمی (خوارزمی، جم‌ ) و مطرزی (ابن طاووس، الطرائف، 138- 139؛ برای دیگر راویان وی، نک‌ : هاشم ‌بن محمد، 63، جم‌ ؛ جواد، همانجا؛ ابن‌مستوفی، 1 / 276؛ ابن‌طاووس، الیقین، 27؛ ابن‌صابونی، 118؛ ابن ابی‌الرضا، ذهبی، ابن جزری، همانجاها).
ابوالعلاء در قرائت و حدیث از مشاهیر روزگار خود بود (ابن جوزی، همانجا، تلقیح، 717) و گاه به عنوان مجدد سدۀ خویش تلقی می‌شد (نک‌ : یاقوت، 8 / 9). او را همچنین ادیبی متبحر شناخته‌اند (نک‌ : ابن عساکر، همانجا؛ ذهبی، همان، 4 / 1325؛ ابن ایبک، همانجا). گفتار کسانی که دربارۀ منزلت او لب به سخن گشوده‌اند، همراه با تجلیل بوده است و همگی مقامات اخلاقی و علمی وی را ستوده‌اند. از این گروه باید نام عبدالغافر فارسی از جمع مشایخ ابوالعلاء و نیز سمعانی، خوارزمی و منتجب‌الدین از شاگردانش را یاد کرد (خوارزمی، 12؛ منتجب‌الدین، همانجا؛ ابن نقطه، همان، 1 / 290؛ ابن ایبک، همانجا). خاقانی شروانی شاعر معاصر او نیز یک مثنوی در ستایش جایگاه علمی او سروده است (حمدالله مستوفی، 665-666).
شاگرد دیگرش، عبدالقادر رهاوی، نیز به تفصیل در شرح احوال شخصی و منزلت اجتماعی او سخن گفته است. به گفتۀ وی، ابوالعلاء با وجود نفوذی که در صاحبان قدرت داشت، هرگز بدیشان نزدیک نمی‌شد و کمک مالی آنان را قبول نمی‌کرد، حتی برای تدریس مدرسه‌ای از آنان نمی‌پذیرفت و در خانۀ خود تعلیم می‌داد (ابن نقطه، همان، 1 / 289-292؛ ذهبی، همان، 4 / 1324- 1327). یاقوت به نامه‌ای احترام‌آمیز که خلیفه مقتفی (حک‌ ‌530- 555) بدو نوشته، اشاره کرده است (نک‌ : 8 / 10-11). ابوالعلاء در میان عامۀ مردم نیز نفوذ فراوان داشت و نه تنها مورد احترام گروههای مختلف مردم همدان بود، بلکه دامنۀ محبوبیت او چنانکه نقل شده، تا دوردستها نیز می‌رسید (ابن نقطه، ذهبی، همانجاها). شهرت و سجایای ابوالعلاء موجب گردید تا به زودی دوستداران دربارۀ او راه اغرق پیموده، کرامتها و خوابهایی بدو نسبت دهند (مثلاً نک‌ : ابن جوزی، المنتظم، همانجا؛ یاقوت، 8 / 6 و بعد).
رهاوی شاگرد حنبلی ابوالعلاء، او را یک حنبلی متعصب معرفی کرده (ذهبی، همان، 4 / 1326) و طبقات نویسانِ حنبلی او را در شمار پیروان مذهب خود آورده‌اند (مثلاً ابن جوزی، مناقب، 532؛ ابن رجب، 1 / 324). از طرف دیگر منتجب‌الدین شاگرد امامی ابوالعلاء او را از امامیه شمرده است (ص 65: «کان من اصحابنا»)، در حالی که همتای وی ابن شهر آشوب او را در کتاب مناقب (همانجا) در شمار مصنفان اهل سنت آورده و در معالم العلماء که دربارۀ مؤلفان شیعی تدوین شده، نامی از او نبرده است. قل به تشیع او در منابع متأخر امامی به‌طور جدی به میان آمده است. به هر صورت ابوالعلاء دارای شخصیتی بود که طالبان علم را از پیروان مذهب گوناگون، از حنبلی و معتزلی و از شیعی و سنی مجذوب خود می‌ساخت (نک‌ : ذهبی، همانجا؛ نیز فهرست شاگردان در سطور پیشین).

آثـار

ابوالعلاء دارای تألیفات بسیاری به‌ویژه در حدیث و قرائت بود که همواره مورد توجه قرار داشت و حتی در عصر مؤلف، در شرق تا خوارزم و در غرب تا شام، رواج یافته بود (ابن نقطه، همان، 1 / 290).

الف ـ خطی

1. الادب فی حسان الحدیث، که نسخه‌ای از آن در موصل وجود دارد (GAL, S, I / 724)؛ 2. الاکتفاء، در قرائت ابوعمرو ابن علاء که نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ شرف‌الملک در مدرس نگهداری می‌شود ( الفهرس الشامل، 1 / 115)؛ 3. التمهید فی معرفة التجوید، که نسخه‌ای از آن را احمد آتش در کتابخانۀ کاستامونو معرفی کرده است (آتش، 36)؛ 4. درة التاج فی فوائد الحاج، که نسخه‌ای از آن در پترزبورگ موجود است (GAL, S، همانجا)؛ 5. زادالمسافر. ابن شهر آشوب این اثر را در زمرۀ منابع خود در مقدمۀ مناقب (همانجا) ذکر کرده و ابن نقطه (همانجا) آن را در حدود 50 مجلد دانسته است (قس: ذهبی، همان، 4 / 1325). نسخه‌ای از یک مجلد آن یعنی جلد سوم در تبریز موجود است (ملی تبریز، 2 / 795). در سدۀ 7 ق / 13 م گزیده‌ای از زادالمسافر در دست بوده که گویا گردآوری آن به عهد مؤلف باز می‌گشته است (ابن طاووس، «رسالة ... »، 344)؛ 6. شرح ما اختلف فیه اصحاب ابی‌ محمد یعقوب‌ بن اسحاق، دربارۀ قرائت یعقوب حضرمی از قاریان دهگانه که نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ یوسف آغا در قونیه محفوظ است (GAS, I / 12)؛ 7. غایة الاختصار، در قرائا دهگانه که نسخه‌هایی از آن در کتابخانه‌های نور عثمانیه، وحید پاشا و دانشگاه ریاض باقی است (پرتسل، 38؛ الفهرس الشامل، 1 / 116). این کتاب به‌طور گسترده‌ای مورد استفاده و اقتباس ابن جزری در تألیف النشر (نک‌ : 1 / 87، جم‌ ‌) و غایة النهایة (نک‌ : 1 / 3، جم‌ ) قرار گرفته است؛ 8. فتوی حول التنقیط و التشکیل فی‌القرآن، که نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ گارت پرینستون موجود است (بخیت، 3 / 26)؛ 9. فتیا و جوابها، دربارۀ آیات صفات و تأویل آنها که نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ ظاهریه وجود دارد (فهرس مجامیع، 130)؛ 10. مهیج الاسرار فی معرفة اختلاف العدد فی الاخماس والاعشار ... ، که نسخه‌ای از آن در واتیکان نگهداری می‌شود (نک‌ : GAL, S، همانجا)؛ 11. مولد امیرالمؤمنین علی (ع)، روایتی است مفصل دربارۀ ولادت حضرت علی (ع) از زبان پیامبر (ص). این متن قرابت بسیاری به مولد علی (ع) ابن بابویه دارد و طریق هر دو در «شاذان ‌بن علا» به هم می‌رسد. هر دو روایت توسط مؤلف این مقاله بازسازی شده و آمادۀ انتشار است؛ 12. الهادی فی معرفة المقاطع والمبادی فی رسم المصحف (منتجب‌الدین، 65)، که نسخه‌هایی از آن در کتابخانه‌های چستربیتی ( آربری، شم‌ ‌3595)، توپکاپی (TS، شم‌ ‌1642) و لاله‌لی (GAL, S، همانجا) نگهداری می‌شود؛ 13. رساله‌ای در قرائت ابوحنیفه، که نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ المالی در آنتالیا موجود است (نک‌ : «فهرست مشترک»، II / 112).

ب ـ آثار یافت نشده

1. الاربعین فی ذکر المهدی من آل محمد (ص)، که ابن ابی‌الرضا (ص 169) آن را روایت کرده و عزالدین محمد بن احمد دیلمی در قواعد عقائد آل محمد (ص) از آن اقتباس کرده است (طباطبایی، 1 / 19)؛ 2. الانتصار فی معرفة قراء المدن والامصار، که به گفتۀ ابن نقطه (همانجا) بالغ بر 20 مجلد بوده و ابن جزری با وجود کوشش فراوان نشانی از آن نیافته و متقاعد شده که این اثر دو فتنۀ مغول از بین رفته است (ابن جزری، همان، 1 / 204)؛ 3. فضائل قزوین، که در اختیار رافعی بوده و بخشهایی از آن را در التدوین نقل کرده است (1 / 4، 8، 14، جم‌ )؛ 4. مناقب (علی‌ بن ابی‌طالب (ع))، که گنجی (ص 252) از آن نـام برده و استفـاده کرده است (نیز نک‌ : ابن طاووس، الیقین، 26-27). ظاهراً همین اثر است که در سراسر مناقب خوارزمی به عنوان یکی از منابع اساسی مورد اقتباس قرار گرفته و ابوالعلاء در این روایات، بهرۀ بسیاری از تقلیات ابن شاذان قمی و ابونعیم اصفهانی برده است (نک‌ : خوارزمی، 2، 3، 7، 31، جم‌ ).
جز آنچه ذکر شد، در منابع آثار دیگری چون اصول المآب (حاجی خلیفه، 1 / 114)، الجمل والغایات (فهرس مجامیع، همانجا)، شرح اختلاف اصحاب عاصم (رافعی، 2 / 160)، ظاهراً الفتن (نک‌ : ابن طاووس، الطرائف، 186)، مجموع (ابن شهر آشوب، مناقب، 2 / 121)، پاره‌ای یادداشتهای رجالی (ابن نقطه، الاستدراک، 1 / 5، 6، جم‌ ) و آثار متعدد در زمینۀ قرائت (همو، التقیید، همانجا) یاد شده و در برخی موارد از آنها مطالبی نقل شده است.

مآخذ

ابن ابی‌الرضا، محمد بن حسن، «الاجازة الکبیرة»، همراه بحارالانوار مجلسی، بیروت، 1403 ق، ج 104؛
ابن‌ایبک، احمد، المستفاد من ذیل تاریخ بغداد، حیدرآباد دکن، 1399 ق؛
ابن جزری، محمد بن محمد، غایة النهایة، به کوشش گ. برگشتر سر، قاهره، 1351 ق / 1932 م؛
همو، النشر فی القراءات العشر، به کوشش علی محمد ضباع، قاهره، کتابخانۀ مصطفی محمد؛
ابن جوزی، عبدالرحمن، تلقیح فهوم اهل الاثر، قاهره، 1394 ق؛
همو، مناقب احمد بن حنبل، قاهره، 1349 ق؛
همو، المنتظم، حیدرآباد دکن، 1358 ق؛
ابن رجب، عبدالرحمن‌ بن احمد، الذیل علی طبقات الحنابلة، به کوشش محمدحامد الفقی، قاهره، 1372 ق / 1952 م؛
ابن شهر آشوب، محمد بن علی، معالم العلماء، نجف، 1380 ق / 1961 م؛
همو، مناقب آل ابی ‌طالب، قم، چاپخانۀ علمیه؛
ابن صابونی، محمد بن علی، تکلمة اکمال الاکمال، به کوشش مصطفی جواد، بغداد، 1377 ق / 1957 م؛
ابن طاووس، علی‌ بن موسی، «رسالة عدم مضایقة الفوائت»، به کوشش محمدعلی طباطبایی، تراثنا، قم، 1407 ق، شم‌ ‌7- 8؛
همو، الطرائف، قم، 1400 ق؛
همو، الیقین، نجف، 1369 ق / 1950 م؛
ابن عساکر، علی‌ بن حسن، معجم الشیوخ، نسخۀ عکسی موجود در کتابخانۀ مرکز؛
ابن فوطی، عبدالرزاق‌ بن احمد، تلخیص مجمع الآداب، دمشق، وزارة الثقافة؛
ابن مستوفی، مبارک ‌بن احمد، تاریخ اربل، به کوشش سامی صقار، بغداد، 1980 م؛
ابن‌نقطه، محمد بن عبدالغنی، الاستدراک، نسخۀ عکسی موجود در کتابخانۀ مرکز؛
همو، التقیید، حیدرآباد دکن، 1403 ق / 1983 م؛
بخیت، محمد عدنان و دیگران، فهرس المخطوطات العربیة المصورة، عمان، 1406 ق / 1986 م؛
جواد، مصطفی، مقدمه و حاشیه بر تکلمة اکمال (نک‌ : هم‌ ‌، ابن صابونی)؛
حاجی خلیفه، کشف؛
حازمی، محمد بن موسی، الاعتبار، حیدرآباد دکن، 1400 ق / 1980 م؛
همو، «شروط الائمة الخمسة»، همراه شروط الائمة الستۀ ابن قیسرانی، به کوشش طارق سعود، بیروت، 1408 ق / 1988 م؛
حمدالله مستوفی، تاریخ گزیده، به کوشش عبدالحسین نوائی، تهران، 1362 ش؛
خوارزمی، موفق‌ بن احمد، المناقب، نجف، 1965 م؛
ذهبی، محمد بن احمد، تذکرة الحفاظ، حیدرآباد دکن، 1390 ق / 1970 م؛
همو، المختصر المحتاج الیه من تاریخ ابن ‌الدبیئی، بیروت، 1405 ق / 1985 م؛
رافعی، عبدالکریم‌ بن محمد، التدوین، حیدرآباد دکن، 1985 م؛
طباطبایی، عبدالعزیز، «اهل‌ البیت (ع) فی المکتبة العربیة»، تراثنا، قم، 1405 ق؛
الفهرس الشامل (علوم قرآنی، قرائات)، عمان، 1987 م؛
فهرس مجامیع المدرسة العمریة، به کوشش یاسین محمد سواس، کویت، 1408 ق / 1987 م؛
گنجی، محمد بن یوسف، کفایة الطالب، به کوشش محمدهادی امینی، نجف، 1390 ق؛
ملی تبریز، خطی؛
منتجب‌الدین، علی ‌بن عبیداللـه، فهرست، به کوشش عبدالعزیز طباطبایی، قم، 1404 ق؛
هاشم‌ بن محمد، مصباح الانوار، نسخۀ خطی کتابخانۀ مرعشی؛
یاقوت، ادبا، نیز:

Arberry;
Ateş, A., «Kastamonu genel kitapliğinda ... », Oriens, Leiden, 1952, vol. V;
GAL, S;
GAS;
Pretzl, O., «Die Wissenschaft der Koranlesung», Islamica, 1934, vol. VI;
TS;
Türkiye yazmalan Toplu kataloğu, Antalya (07), Istanbul, 1982.

احمد پاکتچی