ابن مقری، ابومحمد

اِبْنِ مُقْری، ابومحمد اسماعيل بن ابی بكر بن عبدالله (754-837ق / 1353-1434م)، فقيه، اديب و شاعر يمنی كه در برخی منابع به مقری نيز شهرت دارد (نك‌ : ابن قاضی شهبه، 4 / 109). اصل وی از شرجه در سواحل غربی يمن است. برخی وی را به قبيلۀ بنی شاور، ساكن كوهستانهای شرق محالب در يمن، منتسب می‌دانند (ابن حجر، 8 / 309؛ سخاوی، 2 / 292). نسبت شرجی و شاوری او از همين جاست. از آنجا كه وی در «ابيات حسين» (حسين از قبايل معروف يمن است) به دنيا آمده، به او نسبت حسينی نيز داده‌اند (ابن قاضی شهبه، سخاوی، همانجاها).ابن مقری در زادگاه خود پرورش يافت و مقدمات علوم را در همانجا نزد كسانی چون كاهلی فراگرفت (ابن عماد، 7 / 220). در 781 يا 782ق زادگاه خويش را ترك گفت و در سردد به خدمت الملك الاشرف، سلطان رسولی يمن (حك‌ 778-803ق / 1376-1401م) درآمد و در همانجا به ادامۀ تحصيل و نيز سرودن شعر پرداخت (ابن مقری، 53-54، 61-62). وي ظاهراً پس از حجی كه همراه الملك الاشرف گزارد، دربار وي را ترك گفت و به زبيد رفت و نزد استادان بنامی چون جمال‌الدين ريمی، محمد بن زكريا و عبداللطيف شرجی دانش خود را كمال بخشيد و به زودی در علوم مختلفی چون فقه، ادب و منطق بلند آوازه شد (همو، 62-63؛ شوكانی، 1 / 142؛ سخاوی، همانجا). در 794ق / 1392م الملك الاشرف بار ديگر او را به خدمت خود فراخواند و تدريس در مدرسۀ مجاهديۀ تعز و نظاميۀ زبيد را به او سپرد و مقرری درخور توجهی نيز برای او تعيين كرد (نك‌ : ابن مقری، 63-65). به گفتۀ سخاوی، وی چندی عهده‌دار حكومت محالب بود؛ زمانی نيز به سفارت قاهره منصوب شد، اما به طمع دستيابی به منصب قاضی القضاتی آن را نپذيرفت (2 / 292-293). با اينهمه ابن مقری خود در شرح حال خويش در عنوان الشرف اشاره‌ای به اين مناصب نكرده است. وی پس از مرگ الملك الاشرف در 803ق (نك‌ : ابن مقری، 58) به خدمت فرزند و جانشين او الملك الناصر (حك‌ 803- 829ق) درآمد و كتاب عنوان الشرف را به او تقديم كرد (ابن قاضی شهبه، 4 / 110؛ سخاوی، 2 / 293). وی تا پايان عمر به احترام زيست و سرانجام در زبيد درگذشت (ابن قاضی شهبه، همانجا).
ابن مقری بخش مهمی از زندگی خود را صرف تأليف و تصنيف كرد (سخاوی، همانجا). بسياری از اين آثار امروزه به چاپ رسيده يا نسخ خطی آن موجود است. برخی از قصايد او نيز در ضمن ديگر كتب حفظ شده است (برای برخی از اشعار وی، نك‌ : خزرجی 2 / 206-262؛ ابن عماد، 7 / 221)،اما به رغم ستايشهای مبالغه‌آميزی كه از هنر و به ويژه اشعار او شده (سخاوی، همانجا؛ شوكانی، 1 / 143)، سروده‌های وی عموماً تبعيت از سبك مصنوع و پرتكلف آن روزگار است. آثار منثور او نيز بيشتر اختصار يا شرح آثار ديگران بوده است.

آثـار

الف ـ چاپی

1. ارشاد الغاوی فی مسائل الحاوی. اين كتاب كه در فقه شافعی تأليف شده و مختصر الحاوی الصغير قزوينی (د 665ق) است، سخت مورد توجه علمای شافعی بوده، از اين رو شرحهای بسياری بر آن نوشته‌اند كه شرح خود مؤلف از جملۀ آنهاست (ابن حجر، ابن قاضی شهبه، همانجاها؛ قس: حاجی خليفه، 1 / 69، كه نام آن را الارشاد فی فروع الشافعية آورده است؛ شوكانی، همانجا). اين اثر در 1302 و نيز در 1320ق در قاهره به چاپ رسيده است؛ 2. روض الطالب، كه در غالب منابع با نام الروض آمده، مختصر الروضة تأليف نووی در فروع فقه شافعی است (ابن قاضی شهبه، همانجا؛ حاجی خليفه، 1 / 919). اين كتاب در 1313ق به همراه شرح زكريا انصاری ( اسنی المطالب) در 4 مجلد در قاهره به چاپ رسيده است؛ 3. ديوان، كه در اواخر عمر شاعر گردآوری شده (سركيس، 1 / 248) و در 1305ق در بمبئی به چاپ رسيده است. از اين كتاب با عنوان مجموع شرف‌الدين ابی الذبيح... المقری نيز ياد شده است («كاتالوگ»، 349)؛ 4. عنوان الشرف الوافی. مطالب اين كتاب كه موضوع اصلی آن فقه است، به گونه‌ای مرتب شده كه از اتصال حروف و كلماتی كه در چهار ستون عمودی (دو ستون در آغاز و پايان و دو ستون نيز در ميانۀ سطور) از هر صفحۀ آن آمده، رساله‌هايی در چهار علم ديگر يعنی عروض، تاريخ، نحو و قوافی فراهم می‌آيد. گويند ابن مقری اين كتاب را در رقابت با فيروزآبادی (د 817ق)، صاحب قاموس، تأليف كرده كه در آن هنگام قاضی القضاة يمن بود و مقام و منصب او طبعاً نظر كسانی چون ابن مقری را به خود جلب كرده بود (ابن قاضی شهبه، سخاوی، همانجاها). سبك اين كتاب كه تأليف آن در زمان الملك الاشرف آغاز شد (ابن مقری، 1-2) و در آغاز حكومت فرزند او الملك الناصر به پايان رسيد (همو، 61، 69-70)، سبب شد كه آثاری به تقليد از آن پديد آيد. ازآن جمله می‌توان به النفحة المسكية و التحفة المكيۀ سيوطی (نك‌ : سيوطی، 1 / 444) و تأليفی از ابن كميل دمياطی (نك‌ : حاجی خليفه، 2 / 1176) و نيز تحفة السنيۀ عبدالله افندی وصاف كه به ضميمۀ عنوان الشرف (صص 71-77) منتشر شده، اشاره كرد. عنوان الشرف بارها به چاپ رسيده است: قاهره (1272 و 1318ق)،حيدرآباد دكن (1272ق)، حلب و كلكته (1294ق). نسخه‌های مستقلی از برخی رساله‌های اين كتاب نيز با نامهای مختلف در دست است. مثلاً رسالة ابن مقری كه در حقيقت بخش تاريخ اين كتاب است و در آن از تاريخ سلسلۀ بنی رسول سخن رفته (نك‌ : ازهريه، 5 / 450)، نيز المجموع فی العربية، كه همان رسالۀ نحو اين كتاب است و ابن مقری خود آن را به اين نام خوانده است (ص 60؛ نك‌ : فهرس المخطوطات العربية، 332).

ب ـ خطی

1. بديعية، در مدح الملك الناصر كه شاعر آن را در معارضه با بديعيۀ صفی‌الدين موصلی سروده است (ابن حجر، همانجا؛ سخاوی، 2 / 293). نسخه‌های فراوانی از اين قصيده با شرح آن به قلم خود ابن مقری، در كتابخانه‌های لندن، پاريس، لايپزيک، قاهره، صنعا، موصل، استانبول و تهران موجود است (نك‌ : صنعا، 4 / 1685؛ خديويه، 7(2) / 562؛ احمد، 7 / 190؛ كوپريلی، 2 / 61-62؛ GAL, S, II / 254). ابن مقری در مقدمۀ شرح اشاره می‌كند كه قصيده را به فرمان الملك الناصر سروده و در آن از صنايع بديعی هيچ فرونگذاشته است (ملی، 9 / 426-427)؛ 2. جدول فی الميراث الشرعی (نك‌ : ازهريه، 2 / 664)؛ 3. الركاز المخمس فيما قيل من الأوجه فی الماءِ المشمس. نسخه‌هايی از آن در دارالكتب موجود است (GAL,S، همانجا؛ خديويه، 3 / 60)؛ 4. عقيدة اسماعيل المقری، در اصول دين. نسخه‌ای از اين رساله در دانشگاه ملك سعود رياض موجود است (فهرس مخطوطات جامعة، 5 / 150-151).
نسخه‌های مستقلی از برخی قصيده‌های او نيز با نامهای مختلف در كتابخانه‌های جهان موجود است (نك‌ : GAL, S, II / 254-255).

مآخذ

ابن حجر عسقلانی، احمدبن علی، انباء الغمر، حيدرآباد دكن، 1395ق / 1975م؛
ابن عماد، عبدالحی بن احمد، شذرات الذهب، قاهره، 1351ق؛
ابن قاضی شهبه، ابوبكرابن احمد، طبقات الشافعية، به كوشش عبدالعليم خان، حيدرآباد دكن، 1400ق / 1980م؛
ابن مقری، اسماعيل بن ابی بکر، عنوان الشرف الوافی، به كوشش محمد حنفی، قاهره، 1318ق؛
احمد، سالم عبدالرزاق، فهرس مخطوطات مكتبة الاوقاف العامة فی الموصل، بغداد، 1398ق / 1978م؛
ازهريه، فهرست؛
حاجی خليفه، كشف؛
خديويه، فهرست؛
خزرجی، علی بن حسن، العقود اللؤلؤية، به كوشش محمد بن علی اكوع، صنعا، 1403ق / 1983م؛
سخاوی، محمدبن عبدالرحمن، الضوء اللامع، قاهره، 1354ق؛
سركيس، چاپی؛
سيوطی، بغية الوعاة، به كوشش محمد ابوالفضل ابراهيم، قاهره، 1384ق / 1964م؛
شوكانی، محمدبن علی، البدر الطالع، قاهره، 1348ق؛
صنعا، خطی؛
فهرس مخطوطات جامعة الملك سعود، رياض؛
فهرس المخطوطات العربية بمكتبة عبدالله بن العباس بمدينة الطائف، به كوشش عثمان محمود حسين، كويت، 1986م؛
كوپريلی، خطی؛
ملی، خطی؛
نيز:

GAL,S;
The National Union Catalog, New York, 1963. vol. 21.

مهیار علوی مقدم