ابن کامل

اِبْنِ كامِل، ابوبكر احمد بن كامل بن خلف بن شجره (260- 8 محرم 350ق / 874-27 فوريۀ 961م)، عالم در علوم قرآن، فقيه و قاضی بغدادی. او را منسوب به جدش شجری نيز خوانده‌اند (سمعانی، 8 / 65). وی در سامرا زاده شد و در بغداد سكنى گزيد (ابن نديم، 35؛ خطيب، 4 / 357). تحصيلات اوليه‌اش را در آنجا آغاز نمود و قرائت را به طريق عرض از ابوبكر اصبهانی، محمد بن يحيی كسائی صغير و ديگران فراگرفت (ابن جزری، 1 / 98). از گروهی از مشايخ حديث چون حارث بن ابی اُسامه، احمد بن ابی خيثمه، ابوقلابۀ رقاشی، محمد بن سعد عوفی و عبدالله بن روح مداينی بهره برد و در علوم ديگری چون نحو، شعر، تاريخ، ايام عرب و رجال نيز تبحر يافت (قفطی، 1 / 97؛ خطيب، همانجا)، ولی به نظر می‌رسد كه شهرت اصلی وی در علوم قرآن بوده است (نك‌ : ابن نديم، همانجا). افرادی چون ابوبكر ابن مهران، احمد بن محمد بن عبدون و ابراهيم بن احمد مروزی از او قرائت آموخته‌اند (ابن جزری، همانجا؛ برای نمونه‌هایی از نقش او در روايت قرائات، نك‌ : ابن مهران، 71، 74، 75، 76؛ اندرابی، 122، 123، 124، 126). در حديث نيز جمع كثيری چون ابوالحسن دارقطنی، حاكم نيشابوری، ابوعبيدالله مرزبانی، ابوعلی ابن شاذان، ابوبكر دوری و ابراهيم بن مخلد باقرحی از او روايت كرده‌اند (دارقطنی، 1 / 21، جم‌؛ حاكم، 1 / 32؛ نجاشی، 162؛ طوسی، 150؛ ذهبی، 15 / 545). شاگردش ابن رزقويه بسيار از او ستايش كرده، اما دارقطنی معتقد است كه او در نقل حديث تساهل داشته است (نك‌ : خطيب، 4 / 358). جايگاه ابن كامل در تاريخ را نيز نبايد ناديده گرفت. اگر چه كتاب التاريخ وی اكنون در دست نيست، اما نوشته‌های تاريخی او تا قرنها بعد مورد استفادۀ مؤلفان بوده است (نك‌ : زبيدی، 101؛ سيد مرتضی، امالی، 1 / 227؛ خطيب، 3 / 40؛ همدانی، 1 / 154؛ ياقوت، 4 / 107؛ ابن كثير، 10 / 292، 342، 11 / 107؛ عليمی، 1 / 143، 2 / 6، 7). همچنين منقولاتی دربارۀ اهل بيت (ع) از كتاب تاريخ وی مورد توجه مؤلفان قرار گرفته است (نك‌ : سيد مرتضی، الشافی، 4 / 114؛ ابن شهر آشوب، 3 / 363؛ قس: دلائل الامامة، 50؛ جوينی، 1 / 279، 301-302).
ابن كامل راوی تاريخ طبری از خود اوست و در اين امر نقش مهمی داشته است (نك‌ : ابوعلی مسكويه، 2 / 184، كه تاريخ طبری را به واسطۀ ابن كامل روايت كرده است؛ قس: ابن اثير، 8 / 53). رابطۀ ابن كامل با محمد بن جرير طبری خود يكی از برجسته‌ترين جنبه‌های شخصيت علمی اوست، چنانكه او را در جرگۀ آن دسته از شاگردان طبری شمرده‌اند كه مدتی از مذهب فقهی وی پيروی می‌كردند. در واقع ابن كامل يكی از مهم‌ترين فقيهان جريری است كه تأليفات متعددی در اين مذهب داشته است و از ميان آنها دو كتاب الشروط الكبير و الشروط الصغير كه از اولين نوشته‌ها در اين زمينه هستند، بيشتر قابل توجهند (نك‌ : ابن نديم، 292)؛ اما گويا پس از مدتی ابن كامل تقليد را كنار گذاشت و در رأی خود مستقل گرديد (خطيب، 4 / 359؛ قس: ذهبی، 15 / 546)، البته به جزئيات آراءِ فقهی وی در اين دوره اشاره‌ای نشده است (قس: ابن ابی الوفاء، 90؛ ابن قطلوبغا، 14، كه نام او را در زمرۀ حنفيان آورده‌اند). در توضيح اينكه اكثر منابع از او با عنوان قاضی ياد كرده‌اند، خطيب بغدادی (4 / 357) بدون اشاره به تاريخی معين گويد كه وی از جانب قاضی‌القضاة ابوعمر محمد بن يوسف، قضای كوفه را برعهده داشت. ابوعلی مسكويه (1 / 103) نيز ذيل حوادث سال 311ق از حضور او به عنوان قاضی در مناظرۀ حامد بن عباس در بغداد ياد كرده است.
ابن نديم (صص 35، 292) آثار متعددی را از ابن كامل نام برده كه نشانی از آنها در دست نيست. تنها تأليف موجود وی اخبار القضاة الشعراء است كه نسخۀ خطی آن در كتابخانۀ ينی جامع استانبول نگهداری می‌شود (GAL, S, I / 226). همچنين در كتابخانۀ ظاهريه نسخۀ خطی رساله‌ای‌ با عنوان فوائد حسان و مقتل عثمان بن عفان به روايت ابن كامل موجود است (فهرس، 367).

مآخذ

ابن ابی الوفاء، محمدبن محمد، الجواهر المضية، حيدرآباد دكن، 1332ق؛
ابن اثير، الكامل؛
ابن جزری، محمدبن محمد، غاية النهاية، به كوشش گ. برگشترسر، قاهره، 1351ق / 1932م؛
ابن شهر آشوب، محمدبن علی، مناقب، قم، انتشارات علامه؛
ابن قطلوبغا، قاسم، تاج التراجم، بغداد، 1962م؛
ابن كثير، البداية؛
ابن مهران، احمدبن حسین، المبسوط، به كوشش سبيع حمزه حاكمی، دمشق، 1407ق / 1986م؛
ابن نديم، الفهرست؛
ابوعلی مسكويه، احمدبن محمد، تجارب الامم، به كوشش ه‌. ف. آمدرز، قاهره، 1332ق / 1914م، اندرابی، احمدبن ابی عمر، قراءات القراء المعروفين، به كوشش احمد نصيف جنابی، بيروت، 1407ق / 1986م؛
جوينی، ابراهيم بن محمد، فرائد السمطين، به كوشش محمدباقر محمودی، 1398ق / 1978م؛
حاكم نيشابوری، محمدبن عبدالله، المستدرك، حيدرآباد دكن، 1334ق؛
خطيب بغدادی، احمدبن علی، تاريخ بغداد، قاهره، 1349ق؛
دارقطنی، علی بن عمر، السنن، به كوشش عبدالله هاشم يمانی، مدينه، 1386ق / 1966م؛
دلائل الامامة، منسوب به ابن رستم طبری، نجف، 1383ق / 1963م؛
ذهبی، محمدبن احمد، سير اعلام النبلاء، به كوشش شعيب ارنؤوط و ابراهيم زيبق، بيروت، 1404ق / 1984م؛
زبيدی، محمدبن حسن، طبقات النحويين و اللغويين، به كوشش محمد ابوالفضل ابراهيم، قاهره، 1373ق / 1954م؛
سمعانی، عبدالكريم بن محمد، الانساب، حيدرآباد دكن، 1397ق / 1977م؛
سيدمرتضی، امالی، به كوشش محمد ابوالفضل ابراهيم، قاهره، 1373ق / 1954م؛
همو، الشافی فی الامامة، به كوشش عبدالزهراء خطيب حسينی، تهران، 1410ق؛
طوسی، محمدبن حسن، الفهرست، به كوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، كتابخانۀ مرتضويه؛
عليمی، عبدالرحمن بن محمد، المنهج الاحمد، به كوشش عادل نويهض، بيروت، 1404ق / 1984م؛
فهرس مجامع المدرسة العمرية، به كوشش ياسين محمد سواس، كويت، 1408ق / 1987م؛
قفطی، علی بن یوسف، انباه الرواة، به كوشش محمد ابوالفضل ابراهيم، قاهره، 1369ق / 1950م؛
نجاشی، احمدبن علی، الرجال، به كوشش موسی شبيری، قم، 1407ق؛
همدانی، محمدبن عبدالملک، تكملة تاريخ الطبري، به كوشش آلبرت يوسف كنعان، بيروت، 1961م؛
ياقوت، ادبا؛
نيز:

GAL,S.

مریم صادقی