ابن فحام، ابومحمد

اِبْنِ فَحّام، ابومحمد حسن بن محمد بن يحيی بن داوود (د 408ق / 1017م)، مقری و محدث سامرا. ابن فحام اهل سامرا بود و عمرش را در همانجا به پايان رسانيد (نك‌ : خطيب، 7 / 424) و خاندان او از جمله عمويش عمر بن يحيی در آنجا سابقۀ علمی داشته‌اند (نك‌ : همو، 11 / 239). وی عامل مهم انتقال قرائت و حديث مشايخ سامرا، به آيندگان بود. ولادت او احتمالاً در نيمۀ نخست سدۀ 4ق بوده است، زيرا قديم‌ترين استماعات او در 338ق از عمر بن احمد حبال (نك‌ : ابن جزری، غاية، 1 / 589) و در حدود همين سال از محمد بن عمرو رزّاز (د 339ق) بوده (نك‌ : خطيب، 7 / 424؛ قس: همو، 3 / 132) و از ابراهيم ابن عبدالصمد هاشمی اهل سامرا (د 325ق) با واسطه روايت كرده است (نك‌ : طوسی، 1 / 306؛ قس: ذهبی، سير، 15 / 72). بنابراين سند طوسی (1 / 297) دربارۀ روايت مستقيم ابن فحام از حسن بن علی بن متوكل (د 291ق) ظاهراً افتادگی دارد (در مورد ابن متوكل، نك‌ : خطيب، 7 / 369)، چه لازمۀ آن تولد ابن فحام در حدود 280ق است كه دور از واقع به نظر می‌رسد. وفات ابن فحام را خطيب (7 / 424) و به تبع او ذهبی (معرفة، 1 / 299) در 408ق گفته‌اند (قس: ابن حجر، 2 / 251: 458ق)، اما ابن جزری (غاية، 1 / 233) آن را در 340ق گفته است كه نمی‌تواند صحيح باشد و به نظر می‌رسد منشأ خطای او خلط بين ابن فحام و استادش حبال بوده است (قس: همان، 1 / 589). همچنين گفتۀ طوسی (1 / 296) دربارۀ استماع ابن فحام از محمد بن هاشم عباسی (د 434ق، نك‌ : خطيب، 3 / 365) قابل تأمل است.
ابن فحام گذشته از بهره‌گيری از مشايخ سامرا، از اوان جوانی به بغداد نيز می‌آمده و از مشايخ آنجا استفاده می‌كرده است؛ چنانكه استماع او از اسماعيل بن محمد صفار پيش از 341ق انجام گرفته است (نك‌ : خطيب، 7 / 424؛ قس: ذهبی، سير، 15 / 441).
از ديگر مشايخ ابن فحام می‌توان ابوبكر محمد بن حسن نقاش، ابوبكر ابن مقسم و بكّار بن احمد را در قرائت (ابن جزری، همان، 1 / 232-233)، و عمويش عمربن يحيی، محمد بن احمد بن عبيدالله منصوری و محمد بن فرخان دوری را در حديث نام برد (نك‌ : طوسی، 1 / 280-307؛ خطيب، همانجا). از شاگردان و راويان او نيز می‌توان به نصر بن عبدالعزيز فارسی، علی بن محمد بن فارس خياط و ابوعلی غلام هراس در قرائت (نك‌ : ابن جزری، همانجا)، و ابوجعفر طوسی، احمد بن علی نجاشی و ابوسعد سمّان رازی اشاره كرد. خطيب بغدادی (همانجا) او را ثقه شمرده و در مورد مذهبش گفته كه مذهب شافعی داشت، ولی به او نسبت تشيع داده می‌شد. ذهبی صريحاً گفته است كه او عالم به فقه شافعی ولی شيعه مذهب بود (معرفة، همانجا)، اما از علمای رجال متقدم شيعه كسی به مذهب او اشاره نكرده و تنها علامۀ حلی (ص 136) او را از اهل سنت دانسته است.
ابن فحام در علم قرائت به عنوان يكی از حلقه‌های اتصال در پاره‌ای از سلسله‌های اسناد به شمار می‌آيد (مثلاً نك‌ : ابن جزری، النشر، 1 / 105، 116، جم‌؛ همو، غاية، 1 / 232-233) و روايات جمعی از مقريان سامرا چون ابوالطيب دلاء، ابن غيالی، عبدالله بن محمد وكيل و يوسف بن علان منحصراً از طريق ابن فحام به ديگر مقريان رسيده است (نك‌ : همو، غاية، 1 / 135، 196، 457، 2 / 397).
در حديث تنها اثر بازمانده از او مجموعه‌ای از احاديث مسند است كه توسط طوسی در الامالی (1 / 280-307) گردآمده است (نك‌ : مآخذ همين مقاله). احتمالاً نقلهای ابن شهر آشوب از ابن فحام در مناقب (2 / 231، 4 / 410-411، 417؛ قس: طوسی، 1 / 287، 289، 291-292) به نقل از طوسی بوده و تنها در يك مورد نقل وی بر طوسی قدری افزونی دارد (نك‌ : ابن شهر آشوب، 4 / 406؛ طوسی، 1 / 293) كه ممكن است مربوط به اختلاف نسخ امالی طوسی باشد. ابن فحام در روايت اجزاء حديثی محدثان عباسی تبار سامرا چون نسخۀ محمد بن احمد منصوری از عمويش از امام هادی (ع) و نسخۀ ابراهيم بن عبدالصمد از پدرش از جدش محمد بن ابراهيم امام از امام صادق (ع) نقش مؤثری داشته است (نك‌ : طوسی، 1 / 280-281، 306، جم‌ ؛ قس: نجاشی، 297، 355). روايت ابن فحام از صحيفة الرضا (ع) با طريق مشهور آن كه به ابوبكر محمد بن عبدالله بن حفده می‌رسد، متفاوت است (قس: طوسی، 1 / 286 با صحيفة الرضا (ع) كه حديث موجود در الامالی طوسی، 1 / 285، در روايت مشهور صحيفة ديده نمی‌شود).
دو اثر تحت عناوين انكار غسل الرجلين (در انكار شستشوی پا در وضو در دفاع از نظر اماميه) و الآيات المنزلة فی اهل البيت، به ابن فحام نسبت داده شده، ولی برخی اين دو را تأليف ابن فحام ديگری می‌دانند (نك‌ : ذهبی، معرفة، همانجا؛ قس: ابن جزری، غاية، 1 / 233؛ ابن حجر، 2 / 251). اين ابن فحام ابوالحسين محمد بن احمد بن خلف ابن ابی المعتمر مقری و محدث امامی است كه در دمشق اقامت داشته و در 399ق / 1008م در رقه وفات يافته است. او از مشايخ بزرگ اماميه در بغداد، چون محمد بن عمر بن جعابی و ابوالمفضل شيبانی بهره برده است (نك‌ : ابن عساكر، 14 / 721-723؛ ابن جزری، همان، 2 / 83-84؛ ابن حجر، همانجا).

مآخذ

ابن جزری، محمدبن محمد، غاية النهاية، به كوشش گ. برگشترسر، قاهره، 1351ق / 1932م؛
همو، النشر، به كوشش علی محمد ضباع، قاهره، كتابخانۀ مصطفی محمد؛
ابن حجر عسقلانی، احمدبن علی، لسان المیزان، حيدرآباد دكن، 1329-1331ق؛
ابن شهر آشوب، محمدبن علی، مناقب آل ابی طالب، قم، انتشارات علامه؛
ابن عساكر، علی بن حسن، تاريخ مدينة دمشق، عمان، دارالبشير؛
خطيب بغدادی، احمدبن علی، تاريخ بغداد، قاهره، 1349ق؛
ذهبی، محمدبن احمد، سيراعلام النبلاء، به كوشش شعيب ارنؤوط و ديگران، بيروت، 1406ق / 1984م؛
همو، معرفة القراء الكبار، به كوشش محمد سيد جاد‌الحق، قاهره، 1387ق / 1967م؛
صحيفة الامام الرضا (ع)، به كوشش محمد مهدی نجف، مشهد، 1406ق؛
طوسی، محمدبن حسن، الامالی، بغداد، 1384ق / 1946م؛
علامۀ حلی، حسن بن یوسف، «الاجازة الكبيرة»، بحار الانوار مجلسی، بيروت، 1403ق / 1983م، ج 104؛
نجاشی، احمدبن علی، الرجال، به كوشش موسی شبيری زنجانی، قم، 1407ق.

احمد پاکتچی