ابن عقیله

اِبْنِ عَقيله، ابوعبدالله جمال‌الدين محمد بن احمد بن سعيد حنفی مكی، ملقب به ظاهر (د 1150ق / 1737م)، محدث، صوفی و مورخ. او در مكه زاده شد و در همانجا نشأت يافت. از عبدالله بن سالم بصری، شهاب‌الدين احمد بن محمد نخلی، الياس بن ابراهيم كورانی، ابن عبدالغنی و ديگران علم آموخت. محمد بن علی احمدی و عبدالله ابن علی سقاف به او تلقين ذكر كردند و علی بن عبدالله عيدروس از هندوستان برای او اجازه نوشت و سرانجام خرقۀ قادريه را از دست قاسم بن محمد بغدادی پوشيد (مرادی، 4 / 30). او به شام و روم و عراق سفر كرد و عدۀ زيادی از او دانش آموختند. در دمشق علاوه بر تشكيل حلقۀ ذكر، مدتی نيز در مدرسۀ جقمقيه تدريس نمود (همو، 4 / 31). از اجازه نامه‌ای كه از او در دست است، معلوم می‌شود كه در 1143ق در دمشق بوده است (زركلی، 6 / 13). در 1145ق به بغداد رفت و در آنجا، محمد سعيد سويدی محضر او را درك كرد و از او حديث شنيد (كتانی، 2 / 40). سپس به مكه بازگشت (مرادی، همانجا). امرالله بن عبدالخالق مزجاجی از او روايت كرده است (كتانی، همانجا) و عبدالرحمن بن محمد رفاعی و پسرش احمد و مصطفی بن عبدالجليل تلداوی از او اجازه گرفته‌اند (بخيت، 3 / 24، شم‌ 120 و 123). ابن عقيله در مكه درگذشت .
از آثار او المنطق الفحوانی و المشهد الروحانی فی المعاد الانسانی است كه در 1328ق در مصر به چاپ رسيده است؛ (GAL, S, II / 522؛ تيموريه، 4 / 134). از ديگر آثار او كه به صورت خطی باقی مانده، موارد ذيل قابل ذكرند: 1. الاسرار المطوية فی الاسماء السهروردية (ازهريه، 6 / 335)؛ 2. الجوهر المنظوم فی تفسير القرآن العظيم بالمرفوع من كلام سيد المرسلين و المحكوم ( آمبروزيانا، شم‌ 139)؛ 3. عقد الجواهر فی سلاسل الاكابر (تيموريه، 2 / 23، 91؛ ششن، 2 / 223؛ هوتسما، شم‌ ‌GAL, S, II / 522;
421)؛ 4. فقه القلوب و معراج الغيوب (براون، شم‌ 901)؛ 5. الفوائد الجليلة فی مسلسلات ابن عقيلة، كه در 1145ق نوشته شده است ( آلوارت، شم‌ ‌1614؛ خديويه، 7 / 591؛ تيموريه، 2 / 308؛ ازهريه، 1 / 364؛ ششن، 2 / 224؛ GAL,II / 506)؛ 6. نسخة الوجود فی الاخبار عن حال الموجود، در امر جهان از مبدأ تا معاد (خديويه، 5 / 167؛ GAL، همانجا؛ برای ديگر آثار خطی، نک‌ : ازهريه، 6 / 400؛ بخيت، 3 / 24- 25؛ زركلی، 6 / 13؛ سيد، 1 / 34؛ ششن، 2 / 223؛ طلس، 289؛ ظاهريه، 87؛ و برای آثار مفقود نك‌ : كتانی، 2 / 39؛ بغدادی، 2 / 323).

مآخذ

ازهريه، فهرست؛
بخيت، محمد عدنان و ديگران، فهرس المخطوطات العربية المصورة، عمّان، 1406ق / 1986م؛
بغدادی، هديه؛
تيموريه، فهرست؛
خديويه، فهرست؛
زركلی، اعلام؛
سيد، فهرس المخطوطات المصورة، قاهره، 1954م؛
ششن، رمضان، نوادر المخطوطات العربية فی مكتبات تركيا، بيروت، 1400ق / 1980م؛
طلس، محمد اسعد، الكشاف عن مخطوطات خزائن كتب الاوقاف، بغداد، 1372ق / 1953م؛
ظاهريه، خطی (حديث)؛
كتانی، عبدالحی، فهرس الفهارس، فاس، 1347ق؛
مرادی، محمد خليل، سلك الدرر، بغداد، 1301ق؛
نيز:

Ahlwardt;
Ambrosiana;
Browne;
GAL;
GAL, S;
Houtsma, M. Th., catalogue d’une Collection de manuscrits arabes et turcs, Leiden, 1886.

محمدهادی مؤذن جامی