ثقلین، حدیث

نویسنده (ها) : فرامرز حاج منوچهری

آخرین بروز رسانی : یکشنبه 3 آذر 1398 تاریخچه مقاله

ثَقَلَيْن، حَديث، حدیثی از پيامبر اسلام (ص) در يادکرد پايگاه ارزشی و استنادی کتاب خدا و «عترت» که براساس متن حدیث، پس از درگذشت آن حضرت راهگشای امت، و تمسک بدانها، اسباب دوری از گمراهی و ضلالت خواهد بود؛ این حدیث وصیت‌گونه از آخرین سخنان ایراد شده از سوی حضرت بود که به تواتر از سوی مسلمانان نقل شد. در اين حديث، مفهوم «عترت» موجد نقد و بررسيهای فراوانی از سوی فريقين بوده، و به ويژه در منظر شيعيان تدقيق تمام يافته است. التفات خاص متن اين حديث به مرتبۀ والای اهل بيت(ع)، و در پی آن، بازخوردی همگن با آراء و اعتقادات بنيادين شيعی، موجب گشته تا حديث ثقلين نزد شيعيان در کنار احاديثی چون حديث کسا جای يابد؛ و در پيوند با برخی اعتقادات مربوط به جايگاه اهل بيت و امامان بزرگوار، و نيز مبحث امامت و مهدويت بروزی آشکار يابد. همچنين تواتر روايت اين حديث، مخصوصاً سبب شده تا در گروهی از اصلی‌ترين مجاميع حديثی وارد گردد.

ريشۀ ۳ حرفی «ث ق ل» در لغت عرب با دو صورت ثَقَل و ثِقل به معنای محموله و شیئی ارزشمند به کار رفته است (ابن دريد، ۱/ ۴۳۰؛ ابن منظور، ذیل ثقل). واژه‌هایی از اين ريشه در اوزان مختلف با معانی و کاربردهای متنوع در قرآن کريم آمده است، اما در معنای نام برده، تنها به صورت اَثقال و ثَقَلان کاربرد يافته است (نک‌ : نحل/ ۱۶/ ۷؛ عنکبوت/ ۲۹/ ۱۳؛ الرحمٰن/ ۵۵/ ۳۱؛ زلزال/ ۹۹/ ۲). اثقال قرآنی در کاربرد لغوی به کار رفته است، اما مفسران در ذيل آيۀ ۳۱ سورۀ الرحمٰن، مصداق ثقلان را بررسی کرده، آن را به جن و انس معنا نموده‌اند (مثلاً نک‌ : ابن ابی شيبه، ۷/ ۴۸؛ طبری، ۲/ ۵۶، جم‌ ؛ بغوی، ۴/ ۲۷۱؛ واحدی، ۲/ ۱۰۵۴- ۱۰۵۵؛ ثعالبـی، ۱/ ۱۲۵؛ سيوطـی، ۷/ ۶۶، جم‌ ؛ آلوسـی، ۲۷/ ۱۱۲). اين معنا در گستره‌ای وسيع‌تر به هر دوگان مهم و ارزشمندی همچون حرمين شريفين نيز اطلاق می‌گردد که مبنای نام‌گذاری تأليفی از سيدی محمد بن عراق تحت عنوان الثقلين فی فضل الحرمين (ابن عماد، ۴/ ۱۹۹) بوده است (نيز نک‌ : ابن اثير، ۱/ ۲۱۶-۲۱۷). اما از اين ريشه، واژۀ «ثقلين» در حديثی نبوی به مفهوم دو ثقلِ کتاب الله و عترت نبی بر کاربردهای دیگر غلبه دارد؛ در چرايی نامبری کتاب و عترت به عنوان «ثقل»، ، سختی و دشواری عمل کردن بدانها را ياد کرده‌اند (مثلاً شافعی، ۱/ ۲۵۳؛ ابن اثير، ۱/ ۲۱۶).

ثقلين در آثار حديثی اهل سنت: در مبحث مستندات و طرق روايی اين حديث نخست بايد به دورۀ صحابه توجه نمود که بنا به برخی نقليات حدود ۳۰ تن از آنان همچون علی بن ابی طالب (ع)، ابوسعيد خُدری، زيد بن اَرقَم، زيد بن ثابت، ام سلمه و حُذيفة بن اُسيد اين حديث را روايت کرده‌اند (ابن طاووس، الطرائف، ۱۱۳ بب‌ ؛ دحلان، ۳/ ۳۳۶). در پی‌جويی سلسلۀ اسانيد حديث، با رسيدن به دورۀ تابعين نام بسياری کسان مانند اَصبَغ بن نُباته، حارث هَمْدانی، قاسم بن حسّان، عامر بن واثله و مسلم بن صُبيح يادکردنی است که هر کدام به مثابۀ حلقه ای از زنجيرۀ روايی، برانگيزانندۀ چندين طريق روايی بوده‌اند. ادامۀ اين زنجيره با ورود به سدۀ ۲ق عملاً به انتشار آن در سرزمينهای گوناگون اسلامی و در ميان پيروان مذاهب مختلف اهل سنت و شیعه منجر گشت؛ برای راويان حديث ثقلين در اين عصر می‌توان به بزرگانی همچون ابواسحاق سبيعی، سليمان بن مهران اعمش، سعيد بن مسروق، ابوحيّان تميمی، زکریا بن ابی زائده، معروف بن خَرَّبوذ و ابوعَوانه وَضّاح یشکری اشاره کرد (برای روايات و اسانيد، نک‌ : مرعشی، ۹/ ۳۰۹ بب‌ ).

با اين پيشينۀ روايی، از همان سدۀ نخست هجری، حديث ثقلين البته با اندک تفاوتهای لفظی در متن، به مجاميع حديثی و ديگر آثار نويسندگان راه يافت. اگرچه کمبود نوشته‌های بازمانده از دو سدۀ نخست هجری تا حدی برداشتها از آن عصر را تيره ساخته، اما با توجه به همین داشته‌ها، در نگاهی تاريخی می‌توان سير حضور اين حديث در منابع را دنبال کرد. در سدۀ ۱ و ۲ق به ترتيب باید به کتاب سليم بن قيس هلالی (ص ۲۰۲، ۳۰۰، ۳۲۳)، مسند زید بن علی (ص ۴۶۴) و الموطأ مالک بن انس (۲/ ۸۹۹، با قدری تفاوت در متن) به عنوان کهن‌ترین منابع این حدیث اشاره کرد. واقعيت اين است که با تغييرات بنيادينی که در تدوين مجاميع حديثی به ویژه نزد اهل سنت در اين زمان روی داد، عملاً انباشتی از مدونه‌ها را در جغرافيای مختلفی از جهان اسلام شاهديم. در بررسی لايه‌ای از مهم‌ترين نمونه‌های اين مجموعه‌ها که به نحوی به ذکر اين حديث پرداخته‌اند، نخست در قالب مسندنويسی، افزون بر مسند احمد بن حنبل (۳/ ۱۴، ۱۶، ۲۶) بايد به برخی از کهن‌ترين مسانيد و مصنفات در نيمۀ نخست سدۀ ۳ق همچون مصنف ابن ابی شیبه (۶/ ۳۰۹)، مسند علی بن جعد (ص ۳۹۷) و مسند عبد بن حميد (ص ۱۱۴) اشاره کرد؛ روندی که تا پايان آن سده نيز مثلاً در مسند بزار (۳/ ۸۹) و مسند ابویعلى (۲/ ۲۹۷، ۳۰۳) ادامه داشت. در گونه‌ای ديگر، در متون متقدم «سنن»، چون سنن دارمی (۲/ ۵۲۴)، سنن ترمذی (۵/ ۶۶۲-۶۶۳)، السنن الکبرى از نسايی (۵/ ۴۵، ۵۱، جم‌ ) و همچنين با چندی تأخر سنن بيهقی (۷/ ۳۰، ۱۰/ ۱۱۳-۱۱۵) که در شمار معتبرترین آثار حدیثی اهل سنت‌اند، آمده است. در کنار این آثار، کتابهای «صحيح» به ويژه با توجه به شروط خاص در گزينش احاديث از ارزشمندی متفاوتی برخوردارند که برای نمونه بايد از یاد کرد این حدیث در صحيح مسلم (۴/ ۱۸۷۳، ۱۸۷۴)، صحيح ابن خزيمه (۴/ ۶۳)، صحيح ابن حبان (۱۵/ ۲۳۶) و مستدرک حاکم (۳/ ۱۱۸) ياد کرد. در ميان آثار تحت عنوان کلی مصنف نيز می‌توان از المصنف ابن ابی شيبه (همانجا) ياد کرد. به‌جز اين، در متون حديثی دوره‌های پسين همچون معجم الکبير طبرانی (۳/ ۶۵ بب‌ ‌)، معجم الصغير همو (۱/ ۲۲۶، ۲۳۲) و علل دارقطنی (۶/ ۲۳۶)، نيز اين حديث قابل پی‌جويی است. اما جزء‌های حديثی، تک‌نگارها و مجموعه‌هايی مانند فضائل الصحابۀ احمد بن حنبل (۲/ ۵۸۵-۵۸۶، ۷۷۹)، فتن نعيم بن حماد (۱/ ۵۸، ۳۶۸-۳۷۱)، نوادر الاصول حکيم ترمذی (۱/ ۲۵۸-۲۵۹)، خصائص امير المؤمنين (ص ۹۶) و نيز فضائل الصحابۀ نسايی (۱/ ۱۵)، السنن الواردة فی الفتن از ابوعمرو دانی (۵/ ۱۰۵۷، ۱۰۶۱)، نور العين ابواسحاق اسفراينی (ص ۳۵، ۴۷)، النهاية ابن اثير (۱/ ۲۱۶، ۳/ ۱۷۷) و مجمع الزوائد هيثمی (۱/ ۸۸، ۹/ ۱۶۲-۱۶۳)، از ديگر نمونه‌های منابع دربردارندۀ حديث ثقلين است. حتى شخصی چون ابن تيميه که به تندروی نيز اشتهار دارد، نه تنها در اصل اين حديث شبهه‌ای وارد نياورده، بلکه مصداق ثقل دوم و عترت را نيز به حسنين بازگردانده است (۴/ ۵۶۱).

بسط مفهوم در منابع پسين

با گذار از آثار حديثی بايد به منابع تاريخی، رجالی، فقهی و اصولی اشاره کرد که در انتشار حديث ثقلين دخيل بوده‌اند. نويسندگان منابع تاريخی هر کدام به فراخور موضوع، اين سخن نبی اکرم(ص) را ياد کرده‌اند؛ تنها برای نمونه يعقوبی در يادکرد از آخرين حج نبوی معروف به حجة الوداع این حدیث را آورده است (۲/ ۱۱۱، ۱۱۲؛ نيز ابن کثير، ۴/ ۱۱۴) و ابن سعد در سخن از نزديکان و اقربای آن حضرت (۲/ ۱۹۴)، ابن حجر عسقلانی ( الاصابة، ۴/ ۲۸۷) و رافعی (۱/ ۸۹، ۲/ ۲۶۶) در مقام نقل سخنانی از صحابه و تابعين، بدان پرداخته‌اند؛ يا به مَثَل رجالیان و طبقات نويسانی چون خطيب بغدادی (۸/ ۴۴۲)، ذهبی (۸/ ۴۴۲) و ابن حجر عسقلانی ( لسان...، ۶/ ۲۴۰) آن را در شرح حال کسان آورده اند. واقعيت اين است که چون در برخی جوانب ريزترِ مربوط به حديث ثقلين از جمله زمان و مکان آن در ميان روايات اختلاف است، اين تنوع در اختصاص دادن آن به فصول و بخشهای مختلف در آثار هم بيشتر شده است (همانجاها؛ نيز مسلم، ۴/ ۱۸۷۳؛ عياشی، ۱/ ۴،۵؛ قمی، ۱/ ۱۷۳؛ ابن بابويه، محمد، کمال‌الدین، ۲۳۴؛ ديلمی، ۲/ ۳۴۰؛ جوينی، ۲/ ۲۶۸).

افزون بر آثار ياد شده مؤلفانِ کتابهايی در موضوعاتی چون اخلاق، زهد و عرفان هم به اين حديث توجه نشان داده‌اند که آثار مهمی چون حلية الاولياء ابونعيم اصفهانی (۱/ ۳۵۵) و آداب الصحبة ابوعبدالرحمان سلمی (۱/ ۱۱۸) با رويکردی در اخلاق صوفيانه از اين دست‌اند. در میان نویسندگان مذاهب مختلف کلامی نیز توجه به این حدیث دیده می‌شود و به ویژه عالمان شیعی اعم از امامی (نک‌ : ادامۀ مقاله) و زیدی (مثلاً ابن مرتضى، شرح...، ۱/ ۱۷) به آن توجه کرده‌اند.

تحليل مفهوم حديث

در نگاهی کلی، متن حديث ثقلين با وصيت و پيامی از پيامبر اسلام(ص)، به آيندۀ مسلمانان نظر دارد و در آن به دو شاخص ارزشمند يعنی کتاب خدا و عترت آن حضرت برای تمسک امت اسلامی توجه داده شده است تا بدان وسيله از گمراهی در امان مانند. جداناشدنی بودن اين دو از يکديگر تا رسيدن به بهشت جاويدان و نزد پيامبر گرامی بر حوض کوثر از شاخصه‌هايی است که در بيشتر روايات اين حديث ديده می‌شود (برای نمونه، نک‌ : ابن بشکوال، ۸۸؛ ابن ابی عاصم، ۲/ ۶۴۳؛ ابويعلى، ۲/ ۲۹۷؛ حکيم ترمذی، همانجا؛ هيثمی، ۹/ ۱۶۳)؛ چنان که حتى در روايتی آمده که پيامبر(ص) با کنارهم قرار دادن دستها و نزديک نمودن دوانگشت نشانه، ثقلين را اين‌گونه وصف کرده است. در اين روايات غالباً ثقل نخست يا ثقل اکبر يعنی قرآن کريم به ريسمانی کشيده ميان آسمان و زمين تشبيه شده، و دربارۀ ثقل دوم رسول گرامی اسلام با تبيين جايگاه عترت، نگرانی از آزار ايشان پس از خويش را مورد التفات قرار داده است (ابن طاووس، سعد...، ۱۴۱).

فارغ از همسانی روایات در کلیت معنا، واژگان کلیدی چون واژۀ ثقلین و واژۀ ناظر به ثقل دوم در متون مختلف حدیث با تنوع روبه‌رو ست؛ در حالی که در غالب ضبطها ثقلین، کتاب الله، و «عترتی اهل بیتی» دیده می‌شود، گاه‌ گونه‌های دیگری نیز مضبوط گشته است؛ از جمله در معدودی از روایات به جای ثقلین، از کلمۀ خلیفتین استفاده شده است (ابن ابی عاصم، همانجا؛ ابن ابی شيبه، ۶/ ۳۰۹؛ ابن بشکوال، ۱۳۷؛ ابن بطريق، ۶۸؛ طبرسی، احمد، ۲/ ۲۵۳؛ هيثمی، ۹/ ۱۶۲؛ مناوی، ۳/ ۱۴) و برخی گونه‌ها دارای واژه‌هایی دیگر به عنوان جایگزین مانند «شیئین» یا «امرین» هستند (مثلاً حاکم، ۱/ ۱۷۲؛ مالک، ۲/ ۸۹۹). کاربرد خلیفتین می‌تواند مفهوم ثقلین را ــ به خصوص در ثقل دوم ــ با مفهوم خليفۀ الٰهی بر زمين پيوند زند (حسن بن سلیمان، ۱۱۱). دربارۀ ثقل اول، اختلاف اندک است؛ تنها در برخی روايات صريح لفظ قرآن جايگزينِ کتاب الله گشته است (مثلاً نک‌ : نوری، ۳/ ۳۵۵). اما در سخن از ثقل دوم، به جز صورت اصلیِ «عترتی اهل بيتی»، صورتهای گوناگون «عترتی» (به تنهایـی)، «اهل بيتـی» (به تنهایـی) و «اهل بيتـی عترتـی» (با جا به جایی) در روايات ديده می‌شود. اين گوناگونی البته بيشتر جنبۀ لفظی دارد و آنچه در طول تاريخ برانگيزانندۀ توجه کسان بوده، مصداق اين ثقل دوم است. اما ضبط ثقل دوم در برخی گونه‌های حدیث، اختلافی بیش از این با ضبط مشهور دارد. در اين ميان به کارگيری «سنتی» به عنوان ثقل دوم و جايگزينی برای عترتی (مثلاً حاکم، همانجا؛ بیهقی، السنن، ۱۰/ ۱۱۴) تا حدی مفهوم را از ضبط مشهور دور ساخته است (نیز ضبط «سنة نبیه»، مثلاً مالک، همانجا). در مقابل، برخی گونه‌های روایت، مصداق اجلای عترت، یعنی امام علی(ع) را به عنوان ثقل دوم آورده است (مثلاً ابن شاذان، ۱۶۱).

پي‌جويی مصداق حديث

در طول تاريخ سخن از ثقل اکبر کم‌ترين شبهه را برای انديشمندان و عالمان به وجود آورده است؛ چه، ترکيب کتاب الله معنايی به‌جز قرآن کريم را برنمی‌تابد. در مصداق يابی بخش دوم که گاه در تقابل با ثقل اکبر، از آن به ثقل اصغر ياد می‌شود، به رغم تصريح بيشتر روايات، از صدر اسلام اختلافاتی مشاهده می‌گردد (مثلاً ابن بابویه، محمد، کمال‌الدین، ۲۴۱-۲۴۲؛ ابن اثیر، ۳/ ۱۷۷؛ نیز شوکانی، ۲/ ۳۲۸). بروز این اختلاف را می‌توان در پرسشهای قدیمِ صحابه و تابعان در کیستی عترت دریافت که از سویی به سبب ابهام موجود در ارزش‌ معنایی عترت در واژگان عربی و از سوی دیگر در گسترۀ مصداق اهل بیت(ع) ریشه دارد. این دست اختلاف آراء در عصر تدوینهای کلامی نیز انگیزه‌ای برای کسانی چون شیخ مفید بود که برای توضیح مطلب، خود را ناگزیر از تألیف آثاری مانند مسألة فی معنی قوله (ع) انی مخلف فیکم الثقلین (یا شرح حدیث انی مخلف فیکم الثقلین) (نجاشی، ۴۰۲؛ آقابزرگ، ۱۳/ ۱۸۹، ۲۰/ ۳۹۴) می‌دانستند.

لغویان عترت را در مفهوم خاندان و عشیره و خاص‌ترین نزدیکان و خویشاوندان به فرد دانسته‌اند (زمخشری، ۱/ ۱۵۰؛ ابن اثیر، ۳/ ۱۷۷) و شاید بر همین اساس است که نویسندۀ دلائل الامامة، حضرت فاطمه (ع) را نزدیک‌ترین کس به پیامبر(ص) و نمونۀ اعلای عترت دانسته است (ص ۱۳۱). اما آنچه دربرگیرندۀ مفهومـی دقیق برای معنـای «اهل بیت» اسـت ــ کـه اصطلاحـی قرآنی نیز محسوب می‌شود (نک‌ : احزاب/ ۳۳/ ۳۳) ــ با ابتنای بر دیگر احادیث رسول گرامی(ص) قابل تبیین تواند بود. بدین ترتیب حدیث ثقلین با برخی دیگر از احادیث همچون حدیث غدیر و حدیث کسا پیوندی تام یافته، هر کدام در حکمِ مفسر دیگری به کار می آیند. همچنین سیر روایت حدیث ثقلین، خود نیز دربر دارندۀ وصفی برای اهل بیت است؛ چه، بنا بر بیشتر روایات، پیامبر (ص) در حجة الوداع پس از خطبۀ غدیر خم، مسلمانان را به تمسک به کتاب خدا و عترت و اهل بیت خود خوانده، و سپس ولایت حضرت علی (ع) پس از خویش را مطرح ساخته است.

در یک بررسی گذرا از مفهوم اصطلاح اهل بیت (ه‌ م) در معنای عام خود و با در نظر داشتن تفسیر آیۀ تطهیر باید گفت حضرت علی، فاطمه و حسنین(ع)، فصل مشترکی برای غالب آراء هستند (مثلاً نک‌ : طبری، ۲۲/ ۵-۶؛ بخاری، ۱/ ۲۵-۲۶؛ فرات کوفی، ۱۲۱-۱۲۷؛ ابن عربی، ۳/ ۵۷۱-۵۷۲؛ طوسی، التبیان، ۸/ ۳۳۹-۳۴۰؛ بغوی، ۴/ ۴۶۵؛ طبرسی، فضل، ۷/ ۵۵۹-۵۶۰). در برخی منابع تفسیری اهل سنت، در بیان مصداق عترت از همسران پیامبر(ص) نیز یاد شده است (نک‌ : قرطبی، ۱۴/ ۱۸۲؛ سیوطی، ۶/ ۶۰۲-۶۰۳)، اما نه در کلام و نه در فقه اهل سنت هرگز جایگاه ویژۀ استنادی به همسران پیامبر(ص) نسبت داده نشده است و همین امر مصداق‌یابی یاد شده را حتى در فقه اهل سنت مورد تأمل قرار می‌دهد.

با گذار از معنایابی عام برای این اصطلاح، عترت در مفهوم خاص به اقتضای پیوستگی این حدیث با جریان غدیرخم سمت و سوی تعیین مصداق ثقل دوم را مشخص می‌کند و در همان راستا، انبوهی از احادیث و روایات جانبی نیز در یاری‌رسانی به این مصداق یابی، نام علی (ع) را به مثابۀ نخستین شاخص از اهل بیت معرفی می‌کند. در این دست روایات، در تعریف اهل بیت و عترت پیامبر(ص)، از زبان پیامبر(ص) امام علی (ع) به عنوان شاخص و نمونۀ اجلا یاد می‌شود (مثلاً احمد بن حنبل، فضائل، ۲/ ۶۳۴؛ طبرانی، المعجم الکبیر، ۳/ ۵۳، المعجم الاوسط، ۳/ ۹۸). صدور همین مضمون از زبان خود امام علی (ع) نیز در منابع تکرر دارد (مثلاً نک‌ : ابوحمزۀ ثمالی، ۱۳۷، ۴۲۱؛ ابن رستم، ۵۶۱). در این میان برخی چون نسایی، از اصحاب صحاح سته در کتاب خصائص در ذیل بابی مربوط به غدیر خم که ارتباط مستقیم با ولایت آن امام دارد، حدیث ثقلین را به عنوان نخستین نمونه آورده که مبین رأی وی نسبت به مصداق ثقل دوم است (نک‌ : ص ۹۶). این نکته‌ای است که نُعیم بن حمّاد (۱/ ۳۶۹، ۳۷۱) و ابن ابی عاصم (ص ۶۳۱) با بیان سخن پیامبر(ص) که علی(ع) از ما و اهل بیت ما ست، آن را به گونه‌ای دیگر مطرح کرده‌اند (نیز شریف رضی، ۲۱۷؛ هندی، ۱۳/ ۱۰۵). اما واقعیت این است که جز اهل سنت، عالمان شیعی نیز در بسیاری موارد و در سطحی وسیع همین نظر را ابراز داشته‌اند (برای نمونه، مثلاً محمد بن مثنى، ۸۷؛ طبرسی، احمد، همانجا؛ طبرسی، فضل، ۴/ ۳۱؛ ابن طاووس، الطرائف، ۱۱۴). نیز در برخی روایات با مفروض گرفتن امام علی (ع) به عنوان مصداق اهل بیت و عترت رسول (ص)، سویۀ سخن تنها به سمت موضوع افضلیت او بر دیگر اهل بیت است (مفید، المسائل...، ۴۱). شاخص این دست، روایتی است که در آن ثقلین به تصریح، کتاب الله و علی بن ابی طالب نام برده شده است (ابن شاذان، همانجا).

در ادامۀ سخن از تبیین مصداق ثقل دوم آنچه پیش‌تر به اشاره دربارۀ حدیث کسا بیان شد، وصفی از شاخص فرزند پیامبر(ص)، حضرت فاطمه (ع)، همسر آن بزرگوار، علی (ع) و فرزندان ایشان، امامان حسن و حسین (ع) است که آنان را با نام آشنای «۵ تن آل عبا» می شناسیم. طبرانی در حدیثی از پیامبر(ص) چنین آورده است که وی با مشاهدۀ نگرانی حضرت فاطمه، ضمن دل‌داری وی، به نامبری برخی شخصیتهای عترت و اهل بیت می‌پردازد ( المعجم الکبیر، ۳/ ۵۷، المعجم الاوسط، ۶/ ۳۲۷-۳۲۸). چنین مضامینی در روایاتی به نقل احمد بن حنبل ( فضائل، ۲/ ۷۷۹)، ترمذی (۵/ ۶۶۲) و ابن عدی (۶/ ۶۷) هم مشاهده می‌شود (نیز نک‌ : ابن ابی شیبه، ۶/ ۳۷۰؛ هیثمی، ۹/ ۱۶۷؛ غزالی، ۴/ ۵۶۱). حال آنکه در برخی روایات از سوی خود امامان بزرگوار حسن و حسین (ع) نیز اشاراتی به این معنا دیده می‌شود (مثلاً نک‌ : کتاب سلیم، ۳۲۳؛ مفید، الامالی، ۳۴۹؛ طوسی، الامالی، ۱۲۱). قاضی نعمان مغربی از نویسندگان اسماعیلی نیز ضمن تبیین معنای عترت، حضرت علی، فاطمه و حسنین(ع) را نزدیکان و مصداق عترت پیامبر(ص) دانسته است (۲/ ۴۸۰). نمونۀ این روایات، خاصه در آثار امامی به مراتب بیشتر است (برای نمونه، نک‌ : کلینی، ۱/ ۲۰۸-۲۰۹، ۲/ ۲۹۳؛ صفار، ۶۸-۷۰؛ ابن بابویه، علی، ۴۱-۴۳؛ ابن قولویه، ۱۴۸؛ کراجکی، ۶۵؛ ابن طاووس، کشف...، ۵۱-۵۲؛ ابن نما، ۸).

فارغ از آنکه در دسته ای از این روایات از امامان دوازده‌گانۀ شیعه به عنوان مصداق عترت در قالب ثقل دوم یاد و نام برده شده (مثلاً کتاب سلیم، ۲۰۲، ۳۰۰؛ ابن عیاش، ۱؛ ابن طاووس، همانجا)، ارتباط جدی روایی و نیز کلامی در وصل حدیث ثقلین به مباحث آخر الزمان، آشکارا اسباب آن را فراهم آورده تا در معنایابی ثقل دوم به نام حضرت مهدی (عج) برخوریم. در این روایات پیامبر(ص) به آن امام به عنوان عترت خویش از فرزندان فاطمه (ع) یاد کرده است که در آخر الزمان با ظهور خود جهان را از عدل و داد پر می‌کند. افزون بر منابع شیعی، انبوهیِ این معنا در منابع اهل سنت هم کاملاً چشمگیر و توجه برانگیز است (مثلاً نک‌ : نعیم بن حماد، ۱/ ۵۸، ۳۶۸-۳۶۹؛ ابن حبان، ۱۵/ ۲۳۶؛ ابوعمرو دانی، ۵/ ۱۰۵۷، ۱۰۶۱).

این سخن به ویژه در آثار شیعی از آن رو که با ساختار اندیشۀ ایشان همسان بوده، و دلیلی اثباتی در زمینۀ رأی و تفکر فرقه‌ای ایشان است، سطحی وسیع‌تر را در بر دارد (برای نمونه، نک‌ : خزاز، ۶۶؛ خصیبی، ۱۶۳؛ نیز مازندرانی، ۱۱/ ۳۶۸). در پایان گفتنی است در معدودی از روایات اهل سنت دربارۀ مصداق عترت، به گونه‌ای از مصادیق عترت نام برده شده که در کنار اهل کسا، گاه نام همسران پیامبر(ص)، برخی از تیره‌های آل عبدالمطلب چون آل عقیل، آل جعفر و آل عباس و نیز برخی از مشاهیر صحابه که گاه چون بلال و سلمان و ابوذر حتى هیچ رابطۀ نسبی و سببی با پیامبر(ص) نداشته‌اند، داخل در تعریف اهل بیت شمرده شده‌اند (عبد بن حمید، ۱۱۴؛ ترمذی، همانجا؛ ابن خزیمه، ۴/ ۶۲؛ قاضی نعمان، ۲/ ۴۸۱؛ بیهقی، سنن، ۷/ ۳۰، ۵/ ۵۱، الاعتقاد...، ۱/ ۳۲۵؛ ابن عساکر، ۱۹/ ۲۵۸؛ ابن اثیر، ۳/ ۱۷۷؛ ابن حجر هیتمی، ۲/ ۴۳۷-۴۳۸).

ثقلین و عصمت

در میان شیعیان اگرچه حدیث ثقلین به سبب منبع صدور و نیز از آن رو که در شمار آخرین وصایای پیامبر گرامی جای دارد، دارای ارزشی فراوان بوده، و بسیار مورد التفات قرار داشته است، به ویژه به سبب همسویی با پایه‌های تفکر شیعی از پایگاهی مضاعف برخوردار است. جز آنچه پیش‌تر دربارۀ مصداق عترت به عنوان ثقل دوم، از امامان شیعی یاد شد، این حدیث دست‌کم با دو مبحث مهم در اندیشۀ شیعی یعنی امامت و مهدویت پیوندی جدی دارد. آنچه از گستره و شمول عترت دربارۀ حضرت مهدی (ع) یاد شد، در انبوهی از روایاتِ حدیث ثقلین، بیانات نبوی به سمت و سوی آخرالزمان و ظهور یکی از فرزندان امام علی(ع) که بر پایۀ شناسه‌ها همان حضرت مهدی (ع) است، سوق یافته است. در این دست روایات به ویژه این اندیشۀ شیعی بروز جدی می‌یابد که در هیچ عصری جهان از امام ــ و در لایۀ زیـرین از معنـا از ثقـل دوم ــ خالی نمی‌ماند (مثلاً ابن بابویه، محمد، کمال‌الدین، ۱۲۴؛ طوسی، التبیان، ۱/ ۴؛ فیض، التفسیر...، ۱/ ۵۵).

از سوی دیگر در مبحث امامت و در جایگاه نص و عصمت، دارا بودن جامعیت عقل، دین، علم و صفات لازم برای امام معصوم از مباحث پسینی و جانبی است که در پیرامون حدیث ثقلین مطرح می‌شود. آنچه یکی از متکلمان متقدم امامی در رد بر زیدیه در حدود سدۀ ۴ق با بهره‌گیری از حدیث ثقلین در تبیین این معنا بیان داشته، بر همین پایه استوار است. او با استفاده از این حدیث، عملاً دارا بودن این صفات، به ویژه مرتبۀ آگاهی به کتاب خدا را اساس امامت دانسته، عترت را با اتکا بر جایگاهی معنوی به دور از روابط خویشاوندی و نسب تلقی می‌کند (ابن بابویه، محمد، همان، ۶۴). در واقع یکی از پراهمیت‌ترین مبـاحث کلام امامیه ــ یعنی لزوم افضلیت امـام ــ بر این حدیث استوار است (نک‌ : مفید، الفصول...، ۲۲۰-۲۲۱، الارشاد، ۱/ ۱۷۹). در خلال همین بحث است که آنچه به اعتقاد شیعی در موضوع «نص بر امام» و «عصمت امام» و نقش آن در تبیین جایگاه امامت و افضلیت آن مطرح شده، تشخص می‌یابد و این تا آنجا ست که حتى در برخی از منابع اصولی اهل سنت مورد نقد و بررسی قرار گرفته است (مثلاً نک‌ : ابواسحاق شیرازی، ۳۷۰؛ آمدی، ۱/ ۳۰۷).

رابطۀ متقابل ثقلین

پس از یافتن درکی روایی از چیستی این دو ثقل، به نظر می‌رسد آنچه در منظر روایات اهل سنت کمتر مورد التفات قرار گرفته، موضوع چرایی کنار هم آمدن کتاب خدا و عترت رسول خدا (ص) در این حدیث است. اما در رویکردی متفاوت، منابع شیعی مخصوصاً از آن بابت که تبیین این ارتباط، مبین و آشکارکنندۀ جایگاه اهل بیت گرامی و امامان بزرگوار حتى از منظر پیامبر اسلام(ص) تواند بود، به این مبحث التفاتی ویژه داشته‌اند. در واقع حدیث ثقلین با همۀ اوصافی که از آن می‌شناسیم، به ویژه در تشخص‌یابی ثقل دوم، مبین و گشایندۀ بسیاری از مفاهیم کلیدی در اعتقاد شیعیان در پیرامون امامت و مهدویت است، اما با چینش برخی روایات در عرض یکدیگر می‌توان قدری اسباب این کنارهم‌آیی را مورد تدقیق قرار داد. در بحث حدود الله موضوع حرمت نهادن به سه‌گانِ اسلام، پیامبر(ص) و خاندان ایشان مطرح می‌شود (ابن بابویه، محمد، الخصال، ۱۴۶؛ فتال، ۲۷۱؛ هیثمی، ۱/ ۸۸).

این حرمت نهادن و بزرگ داشتن، هرگاه در کنار آن دسته از روایاتی قرار می‌گیرد که به محبت خاندان اشاره دارد، دارای معنایی دقیق‌تر می‌گردد. در این دست روایات چنین آمده که در واقع قفل بهشت با کلید محبت عترت گشوده می‌شود (ابن بابویه، محمد، علل...، ۱/ ۱۴۰؛ محب الدین طبری، ۱/ ۱۶؛ مناوی، ۳/ ۱۴) و عملاً این محبت اسباب ایمان را برای فرد فراهم می‌آورد (مثلاً قاضی نعمان، ۲/ ۴۸۳) و او را از آتش جهنم به دور می‌دارد (برقی، ۱/ ۶۷؛ حرعاملی، ۱۰/ ۱۳۶). این دست روایات در گستره‌ای وسیع‌تر حتى در برخی آثار زمینۀ نام‌گذاری ابوابی تحت همین مفهوم کلی بوده است (مثلاً نک‌ : هیثمی، ۱/ ۸۸ بب‌ ).

در این میان برخی مفسران، موضوع محبت به خاندان و عترت نبی اکرم را با آیاتی الٰهی در همین معنا (شورا/ ۴۲/ ۲۳) تفسیر کرده، اقترانِ دو ثقل حدیثی را بر آن مدار یاد کرده‌اند (مبارکفوری، ۱۰/ ۱۹۷). با ابتنای سخن بر این آراء باید گفت در منظر درایی غالباً اندیشمندان شیعی با چرخش سخن به سوی تبیین جایگاه عترت، برآن‌اند که چون فهم قرآن کریم جز به مساعدت اهل بیت(ع) امکان پذیر نیست، و ایشان در حکم مفسرِ قرآن‌اند، این کنار هم‌آیی در حدیث بیان گشته است. در واقع سخن از ثقل ثانی، سخن از حافظان و «مترجمان» ثقل اول است (نک‌ : ابن بطریق، ۱۱۹).

نزد برخی مفسران متأخر نیز ارتباط کتاب الله و عترت، ارتباط کتاب و حکمت (مثلاً بقره/ ۲/ ۱۲۹، جم‌ ) است (طباطبایی، ۱/ ۱۲). بر همین اساس برای دستیابی به قرآن و دریافت درک درست از آن ناگزیر باید به عترت و اهل بیت نبی متوسل شد که آنها مبین قرآن‌اند و بر امت است که به ایشان اقتدا کنند (عیاشی، ۱/ ۵). افزون بر تفسیر «اولی الامر» (نساء/ ۴/ ۵۹) به عترت (کلینی، ۱/ ۲۹۵؛ راوندی، ۱/ ۶۳) ، اساساً در اختیار داشتن دانش نبوی و علم حلال و حرام، و امکان تبیین کلمۀ توحید در میان امت مسلمان، کنار هم‌آیی کتاب‌الله و عترت در حدیث ثقلین را تبیین می‌کند (ابن بابویه، محمد، کما‌ل‌الدین...، ۷۸، ۵۲۷، عیون...، ۲/ ۱۸۲؛ طوسی، الامالی، ۱۲۱-۱۲۲؛ سبط طبرسی، ۱۱؛ ابن طاووس، اللهوف، ۱۶؛ ابن نما، ۱۰).

در منابع متقدم دربارۀ مصحف علی (ع) به مثابۀ تفسیر و شرحی بر قرآن کریم با حجمی چندین برابر قرآن و مبین و مفسرِ آن به دقیق‌ترین سبک سخن رفته است؛ بدین مفهوم که این دانش تفسیریِ در قالب مصحف، تنها در اختیار امامان معصوم بوده تا به دست امام مهدی (ع) رسد. در اینجا این مجموعۀ اندیشه و اعتقاد، خود دارای زیرساختی از همین تفکرِ حاکم است که عترت، مفسر قرآن است.

در برخی منابع روایی، اهل بیت(ع) به عنوان قرآن ناطق در کنار قرآن صامت که ثقل اول است (مثلاً مجلسی، ۳۹/ ۲۷۲؛ قندوزی، ۱/ ۲۱۴) و به عنوان راسخان در علم که تأویل قرآن را می‌دانند (مثلاً صفار، ۲۲۴؛ کلینی، ۱/ ۲۱۳) معرفی شده‌اند. در همین راستا باید به سخنی از امام باقر(ع) اشاره کرد به مضمون اینکه « قرآن را کسی می‌شناسد که مخاطب آن است» (کلینی، ۸/ ۳۱۲)؛ عبارتی که مبین رابطه میان دو ثقل است و به عنوان شعاری در حوزۀ معارف امامیه مبنای عمل بوده است (مثلاً تونی، ۱۳۷)؛ و این دانش تنها از آنِ عترت بوده، و مردم عادی را از ژرفای آن، علم و خبر نبوده است (ابن بابویه، محمد، کمال‌الدین، همانجا). آنچه پیامبر (ص) به اشاره و با کنار هم قرار دادن انگشتان اشارۀ دو دست، به معنای همسانی و یکدستی قرآن و عترت بیان داشته (قمی، ۱/ ۳)، خود مؤیدی بر این اندیشه تواند بود. از سویی دیگر این اقتران قرآن و عترت در حجت نهادن آنها معنا یافته، تمسک بدانها سبب دوری از گمراهی و خطا بیان گشته است. این معنا همان است که در ورود به مباحث اصول فقه روی نموده، قرآن و سنت به معنای موسع آن نزد امامیه که دربردارندۀ آموزه‌های پیامبر(ص) و عترت آن حضرت است به عنوان تحقق دو دلیل کتاب و سنت و به مثابۀ حجت و ادله‌ای متقن قابل بهره‌گیری دانسته شده‌اند.

ثقلین به مثابۀ ادلۀ فقهی

مباحث مربوط به ثقلین و ارتباط تنگاتنگ قرآن کریم و عترت نبی اکرم (ص) نزد عالمان و دانشمندان فقه و اصول مبحثی دقیق و کاربردی برای موضوع ادلۀ فقه است. سرخسی در تبیین بهره‌گیری از سیرۀ صحابۀ گرامی و اهل بیت پیامبر(ص)، پس از کتاب الله، با یادکردی از حدیث ثقلین، عترت را بدون در نظر گرفتن مصداق آن به عنوان یکی از ادله که در زمان وی مطرح بود، مورد بررسی قرار داده است ( المبسوط، ۱۶/ ۶۹). حال آنکه در برخی روایات قدیم در مبحث پیشینِ اصول فقه، در سخن از سومین اصل پس از کتاب و سنت، اجماع عترت نبی به جهت تخصیص ایشان در قرابت با پیامبر(ص) اگرچه در برخی مکاتب مورد قبول نبوده (سرخسی، الاصول...، ۱/ ۳۱۵)، اما به هر روی از اقوال رایج بوده است (نک‌ : همان، ۱/ ۳۱۴). معتزله بر پایۀ استناد به همین حدیث، اجماع اهل بیت را پذیرفته‌اند (سید مرتضى، ۸۰-۸۱). روشن‌ترین بروز این رأی را در نظرات اصولی زیدیه می‌توان مشاهده نمود که برای حجیت اجماع اهل بیت(ع)، افزون بر آیۀ تطهیر (احزاب/ ۳۳/ ۳۳)، به حدیث ثقلین و کسا استدلال می‌کنند (نک‌ : ابن مرتضى، البحر...، ۱/ ۱۸۵؛ ابواسحاق شیرازی، ۳۶۹-۳۷۰؛ کلوذانی، ۳/ ۲۷۸-۲۸۹). در این میان امامیه آشکارا این حدیث را مبنایی برای تبیین این مبحث دانسته، و بر همین اساس لزوم تمسک به مذهب فقهی اهل بیت(ع) را بسیار مورد توجه قرار داده‌اند (شهید اول، ۵۴-۵۷) تا آنجا که به صراحت این پرسش جدی را مطرح می‌کنند که این دست استفتائات از امامان کمتر مورد اقبال عام است (کراجکی، ۶۵). البته در مقام مقایسه باید توجه داشت که مکاتب یاد شده در تبیین مصداق عترت اختلافاتی قابل ملاحظه داشتند.

ابتنای سخن شیخ طوسی در تبیین مباحث پایه‌ای در موضوع ادله بر حدیث ثقلین گذارده شده (نک‌ : عدة...، ۱/ ۳۵۸) و راوندی در فقه القرآن خود آن را در شمار حجت و دلیل برای درک احکام شرع بیان می‌دارد (۱/ ۶۳). ادامۀ همین اندیشه است که به نگاهی اثباتی نسبت به حجیت سنت و قرارگیری آن در شمار ادله می‌انجامد (نک‌ : سیوری، ۱۲-۱۳؛ محقق حلی، ۲۳). در واقع این حدیث فارغ از آنکه به علم اهل بیت(ع) نسبت به قرآن تصریح دارد (فیض کاشانی، الاصول، ۴۹)، به سبب این علم و مفسر بودن عترت و اهل بیت نسبت به قرآن کریم، به مثابۀ یکی از ادله، برای دلالت ظنیِ کتاب در ظواهر آن، اسباب ثبوت دلالتی معتبر است (همان، ۳۶؛ شیخ انصاری، ۱/ ۱۶۷-۱۶۸؛ آخوند خراسانی، ۲۸۴).

موضوع اجماع عترت که از دیرباز در مذاهب مختلف به عنوان حجت مطرح می‌شد (فخرالدین، ۴/ ۱۶۹بب‌ ؛ علامۀ حلی، ۱۹۵)، برای امامیه به محوریت عترت در بیان ادلۀ فقهی بازگردانده شده، و منفک از بحث اجماع مطرح است.

مآخذ

آخوند خراسانی‌، محمد کاظم‌، کفایة الاصول‌، قم‌، ۱۴۰۹ق‌؛ آقابزرگ، الذریعة؛ آلوسی، محمود، روح المعانی، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛ آمدی‌، علی، الاحکام‌، به‌ کوشش‌ سید جمیلی‌، بیروت‌، ۱۴۰۴ق‌/ ۱۹۸۴م‌؛ ابن‌ ابی‌ شیبه، عبدالله، المصنف، به کوشش کمال یوسف حوت، ریاض، ۱۴۰۹ق؛ ابن ابی عاصم، احمد، السنة، به کوشش محمد ناصر الدین البانی، بیروت، ۱۴۰۰ق/ ۱۹۸۰م؛ ابن اثیر، مبارک‌، النهایة، به‌ کوشش‌ طاهر احمد زاوی و محمود محمد طناحی‌، قاهره‌، ۱۳۸۳ق‌/ ۱۹۶۳م‌؛ ابن بابویه، علی، الامامة و التبصرة من الحیرة، قم، ۱۴۰۴ق؛ ابن بابویه‌، محمد، الخصال‌، به‌ کوشش‌ علی‌اکبر غفاری، قم‌، ۱۳۶۲ش؛ همو، علل‌ الشرایع‌، نجف‌، ۱۳۸۵ق‌/ ۱۹۶۶م‌؛ همو، عیون‌ اخبار الرضا (ع‌)، بیروت، ۱۴۰۴ق؛ همو، کمال‌الدین، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۹۰ق؛ ابن بشکوال، خلف، الذیل على جزء بقی بن مخلد، به کوشش عبدالقادر محمد عطا، مدینه، ۱۴۱۳ق؛ ابن بطریق، یحیى، العمدة، قم، ۱۴۰۷ق؛ ابن تیمیه‌، احمد، منهاج السنة النبویة، به کوشش محمد رشاد سالم، ریاض، ۱۴۰۶ق؛ ابن حبان‌، محمد، الصحیح، به کوشش شعیب ارنؤوط، بیروت، ۱۴۱۴ق؛ ابن حجر عسقلانی‌، احمد، الاصابة، به کوشش علی محمد بجاوی، بیروت، ۱۴۱۲ق/ ۱۹۹۲م؛ همو، لسان‌ المیزان‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۲۹-۱۳۳۱ق‌؛ ابن حجر هیتمی، احمد، الصواعق المحرقة، به کوشش عبدالرحمان بن عبدالله ترکی و کامل محمد خراط، بیروت، ۱۹۹۷م؛ ابن خزیمه‌، محمد، الصحیح‌، به‌ کوشش‌ محمد مصطفى‌ اعظمی‌، بیروت‌، ۱۹۷۱م‌؛ ابن درید، محمد، جمهرة اللغة، به کوشش رمزی منیر بعلبکی، بیروت، ۱۹۸۷-۱۹۸۸م؛ ابن رستم طبری، محمد، المسترشد، به کوشش احمد محمودی، تهران، مؤسسۀ کوشان‌پور؛ ابن سعد، محمد، الطبقات‌ الکبرى، بیروت، دار صادر‌؛ ابن شاذان، محمد، مائة منقبة، قم، ۱۴۰۷ق؛ ابن طاووس‌، علی، سعد السعود، قم، ۱۳۶۳ش؛ همو، الطرائف، قم، ۱۴۰۰ق؛ همو‌، کشف‌ المحجة، نجف‌، ۱۳۷۰ق‌/ ۱۹۵۰م‌؛ همو‌، اللهوف‌، قم، ۱۴۱۷ق؛ ابن عدی، عبدالله، الکامل، به کوشش یحیى مختار غزاوی، بیروت، ۱۴۰۹ق/ ۱۹۸۸م؛ ابن عربی‌، محمد، احکام‌ القرآن‌، به‌ کوشش‌ علی‌ محمد بجاوی، بیروت‌، ۱۳۹۲ق‌/ ۱۹۷۲م‌؛ ابن عساکر، علی‌، تاریخ‌ مدینة دمشق‌، به کوشش علی شیری‌، بیروت/ دمشق، ۱۴۱۵ق/ ۱۹۹۵م؛ ابن عماد، عبدالحی، شذرات الذهب، بیروت، دارالکتب العلمیه؛ ابن عیاش‌، احمد، مقتضب‌ الاثر، قم‌، ۱۳۷۹ق‌؛ ابن‌قولویه، جعفر، کامل‌ الزیارات، به‌ کوشش‌ جواد قیومی، قم، ۱۴۱۷ق‌؛ ابن‌کثیر، تفسیر القرآن العظیم، بیروت، ۱۴۰۱ق؛ ابن مرتضى، احمد، البحر الزخار، بیروت، ۱۳۹۴ق/ ۱۹۷۵م؛ همو، شرح الازهار، صنعا، ۱۴۰۰ق؛ ابن منظور، لسان؛ ابن نما، جعفر، مثیر الاحزان، نجف، ۱۳۶۹ق/ ۱۹۵۰م؛ ابواسحاق اسفراینی، ابراهیم، نور العین فی مشهد الحسین (ع)، تونس، مکتبة المنار؛ ابواسحاق شیرازی، ابراهیم، التبصرة فی اصول الفقه، به کوشش محمدحسن هیتو، دمشق، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م؛ ابوحمزۀ ثمالی، ثابت، تفسیر، قم، ۱۴۲۰ق؛ ابوعمرو دانی، عثمان، السنن الواردة فی الفتن، به کوشش رضاءالله مبارکفوری، ریاض، ۱۴۱۶ق؛ ابونعیم‌ اصفهانی‌، احمد، حلیة الاولیاء، قاهره‌، ۱۳۵۱ق‌/ ۱۹۳۲م‌؛ ابویعلى موصلی، احمد، المسند، به کوشش حسین‌ سلیم‌ اسد، دمشق، ۱۴۰۴ق/ ۱۹۸۴م؛ احمد بن حنبل، فضائل الصحابة، به کوشش وصی‌الله‌ محمد عباس‌، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م؛ همو‌، المسند، قاهره‌، ۱۳۱۳ق‌؛ بخاری، محمد، الکنى، به کوشش هاشم ندوی، بیروت، دارالفکر؛ برقی‌، احمد، المحاسن‌، به‌ کوشش‌ جلال‌الدین‌ محدث‌ ارموی، تهران‌، ۱۳۳۱ش‌؛ بزار، احمد، المسند، به کوشش محفوظ‌ الرحمان‌ زین‌الله‌، بیروت/ مدینه، ۱۴۰۹ق؛ بغوی، حسین، معالم التنزیل، به‌کوشش خالد عک و مروان سوار، بیروت، ۱۴۰۷ق/ ۱۹۸۷م؛ بیهقی، احمد، الاعتقاد و الهدایة الى‌ سبیل‌ الرشاد، به کوشش احمد عصام کاتب، بیروت، ۱۴۰۱ق؛ همو، السنن الکبرى، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، مکه، ۱۴۱۴ق/ ۱۹۹۴م؛ ترمذی، محمد، السنن‌، به‌ کوشش‌ احمد محمد شاکر و دیگران‌، قاهره‌، ۱۳۵۷ق‌/ ۱۹۳۸م‌ بب‌ ؛ تونی، عبدالله، الوافیة، به کوشش محمدحسین رضوی، قم، ۱۳۷۰ش؛ ثعالبی، عبدالرحمان، الجواهر الحسان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الاعلمی؛ جوینی‌، ابراهیم‌، فرائد السمطین‌، به‌ کوشش‌ محمد باقر محمودی، بیروت‌، ۱۳۹۸ق‌/ ۱۹۷۸م؛ حاکم‌ نیشابوری، محمد، المستدرک علی الصحیحین، به کوشش مصطفى عبدالقادر عطا، بیروت، ۱۴۱۱ق/ ۱۹۹۰م؛ حر عاملی‌، محمد، وسائل‌ الشیعة، به‌ کوشش‌ عبدالرحیم‌ ربانی‌ شیرازی و دیگران‌، بیروت‌، ۱۳۹۱ق‌؛ حسن بن سلیمان حلی، المختصر بصائر الدرجات، نجف، ۱۳۷۰ق/ ۱۹۵۰م؛ حکیم ترمذی، محمد، نوادر الاصول، به کوشش عبدالرحمان عمیره، بیروت، ۱۹۹۲م؛ خزاز، علی‌، کفایة الاثر، قم‌، ۱۴۰۱ق‌؛ خصیبی، حسین، الهدایة الکبرى، بیروت، ۱۴۱۱ق/ ۱۹۹۱م؛ خطیب‌ بغدادی، احمد، تاریخ‌ بغداد، قاهره‌، ۱۳۴۹ق‌؛ دارقطنی، علی، العلل، به کوشش محفوظ الرحمان زین الله سلفی، ریاض، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۵م؛ دارمی‌، عبدالله‌، السنن‌، به کوشش فواز احمد زمرلی‌ و خالد السبع‌ العلمی، بیروت، ۱۴۰۷ق؛ دحلان، علی، السیرة الحلبیة، بیروت، ۱۴۰۰ق؛ دلائل‌ الامامة، منسوب‌ به‌ ابن رستم‌ طبری، قم، ۱۴۱۳ق؛ دیلمی، حسن، ارشاد القلوب، قم، ۱۳۶۸ش؛ ذهبی‌، محمد، سیر اعلام‌ النبلاء، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/ ۱۹۸۵م‌؛ رافعی‌، عبدالکریم، التدوین فی اخبار قزوین‌، حیدرآباد دکن، ۱۹۸۵م؛ راوندی، سعید، فقه‌ القرآن‌، به‌ کوشش‌ احمد حسینی‌، قم‌، ۱۳۹۷ق‌؛ زمخشری، محمود، الفائق، به کوشش علی محمد بجاوی‌ و محمد ابوالفضل‌ ابراهیم، بیروت، دارالمعرفه؛ زید بن علی، المسند، بیروت، دارالحیاة؛ سبط طبرسی، علی، مشکاة الانوار، نجف، ۱۳۸۵ق/ ۱۹۶۵م‌؛ سرخسی‌، محمد، الاصول‌، به‌ کوشش‌ ابو الوفا افغانی‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۷۲ق‌؛ همو، المبسوط، قاهره‌، مطبعة الاستقامه‌؛ سلمی، ابوعبدالرحمان، آداب الصحبة، به کوشش مجدی فتحی سید، طنطا، ۱۴۱۰ق/ ۱۹۹۰م؛ سید مرتضى، علی، الانتصار، قم، ۱۴۱۵ق؛ سیوری، مقداد، نضد القواعد الفقهیة، به کوشش عبدالله کوه‌کمری، قم، ۱۴۰۳ق؛ سیوطی، الدر المنثور، بیروت، ۱۹۹۳م؛ شافعی، محمد، الام، بیروت، ۱۳۹۳ق؛ شریف رضی، محمد، المجازات النبویة، به کوشش طه محمد زینی، قاهره، مکتبة البصیرتی؛ شوکانی، محمد، نیل الاوطار، بیروت، ۱۹۷۳م؛ شهید اول، محمد، الذکرى، قم، ۱۴۱۹ق؛ شیخ انصاری، مرتضى، فرائد الاصول، قم، ۱۴۱۹ق؛ صفار، محمد، بصائر الدرجات، تهران، ۱۳۶۳ش؛ طباطبایی، محمدحسین، المیزان، قم، جماعة المدرسین؛ طبرانی، سلیمان، المعجم الاوسط، به کوشش طارق بن عوض‌الله و عبدالمحسن بن ابراهیم حسینی، قاهره، ۱۴۱۵ق؛ همو، المعجم الصغیر، به کوشش محمد شكور امریر، بیروت/ عمان، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۵م؛ همو، المعجم الکبیر، به کوشش حمدی‌ بن‌ عبدالمجید سلفی‌، موصل، ۱۴۰۴ق/ ۱۹۸۳م؛ طبرسی‌، احمد، الاحتجاج‌، به‌ کوشش‌ محمدباقر موسوی خرسان‌، نجف‌، ۱۳۸۶ق‌/ ۱۹۶۶م‌؛ طبرسی‌، فضل‌، مجمع‌ البیان‌، بیروت، ۱۴۱۵ق؛ طبری، محمد، التفسیر، بیروت، ۱۴۰۵ق؛ طوسی‌، محمد، الامالی‌، قم، ۱۴۱۳ق؛ همو، التبیان‌، به‌ کوشش‌ قصیر عاملی‌، نجف‌، ۱۳۸۳ق/ ۱۹۶۴م؛ همو، عدة الاصول‌، به‌ کوشش‌ محمد مهدی نجف‌، قم‌، ۱۴۰۳ق‌؛ عبد بن حمید، المسند، به کوشش صبحی بدری سامرایی و محمود محمد خلیل صعیدی، قاهره، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸م؛ علامۀ حلی، حسن، مبادئ الاصول، به کوشش عبدالحسین محمدعلی بقال، نجف، ۱۴۰۴ق/ ۱۹۸۴م؛ علی بن جعد، المسند، به کوشش عامر احمد حیدر، بیروت، ۱۴۱۰ق/ ۱۹۹۰م؛ عیاشی‌، محمد، التفسیر، قم‌، ۱۳۸۰-۱۳۸۱ق‌؛ غزالی، محمد، فضائح الباطنیة، به کوشش عبدالرحمان بدوی، کویت، دارالکتب الثقافیه؛ فتال نیشابوری، محمد، روضة الواعظین‌، به کوشش محمد مهدی خرسان، نجف، ۱۳۸۶ق؛ فخرالدین رازی، المحصول، به کوشش طه جابر فیاض‌ علوانی، ریاض، ۱۴۰۰ق؛ فرات‌ کوفی، التفسیر، تهران، ۱۴۱۰ق؛ فیض‌ کاشانی‌، محسن‌، الاصول‌ الاصیلة، قم‌، ۱۴۱۲ق‌؛ همو، التفسیر الصافی، قم، مؤسسة الهادی؛ قاضی نعمان، شرح الاخبار، به کوشش محمد حسینی جلالی، قم، جماعة المدرسین؛ قرآن کریم؛ قرطبی، محمد، الجامع لاحکام القرآن، به کوشش احمد عبدالعلیم‌ بردونی، قاهره، ۱۹۷۲م؛ قمی، علی، التفسیر، قم، ۱۴۰۴ق؛ قندوزی، سلیمان، ینابیع المودة، به کوشش علی جمال اشرف حسینی، قم، ۱۴۱۶ق؛ کتاب سلیم بن قیس هلالی، به کوشش محمد باقر انصاری، قم، ۱۴۱۵ق ؛ کراجکی، محمد، التعجب، قم، ۱۴۱۰ق؛ کلوذانی، محفوظ، التمهید فی اصول الفقه، به کوشش محمد بن علی بن ابراهیم، مکه، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۵م؛ کلینی، محمد، الکافی، تهران، ۱۳۶۳ق؛ مازندرانی، صالح، شرح اصول الکافی، با تعلیقات ابوالحسن شعرانی، بیروت، ۱۴۲۱ق؛ مالک بن انس، الموطأ، به کوشش محمدفؤاد عبدالباقی، قاهره، ۱۳۷۰ق/ ۱۹۵۱م؛ مبارکفوری، محمد عبدالرحمان، تحفة الاحوذی، بیروت، دار الکتب العلمیه؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م؛ محب‌الدین طبری، احمد، ذخائر العقبى، قم، ۱۳۵۶ق؛ محقق حلی، جعفر، المختصر النافع، به کوشش قمی، قاهره، ۱۳۷۶ق؛ محمد بن مثنى، «الاصل»، ضمن الاصول الستة عشر، قم، ۱۴۰۵ق؛ مرعشی، نورالله، احقاق الحق، به کوشش شهاب‌الدین مرعشی، قم، مکتبة آیت‌الله مرعشی؛ مسلم‌ بن‌ حجاج‌، الصحیح‌، به‌ کوشش‌ محمد فؤاد عبدالباقی‌، قاهره‌، ۱۹۵۵م‌؛ مفید، محمد، الارشاد، نجف‌، ۱۳۸۲ق‌؛ همو، الامالی، به کوشش علی‌اکبر غفاری و حسین استاد ولی، بیروت، ۱۴۱۱ق/ ۱۹۹۳م؛ همو، الفصول المختارة، به کوشش میرعلی شریفی، بیروت، ۱۴۱۴ق/ ۱۹۹۳م؛ همو، المسائل الجارودیة، به کوشش محمدکاظم مدیرشانه چی، بیروت، ۱۴۱۴ق/ ۱۹۹۳م؛ مناوی، محمد عبدالرئوف، فیض القدیر، به کوشش احمد عبدالسلام، بیروت، ۱۴۱۵ق/ ۱۹۹۴م؛ نجاشی، احمد، الرجال، به‌ کوشش‌ موسى شبیری‌ زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق‌؛ نسایی، احمد، خصائص امیر المؤمنین (ع)‌، به کوشش محمد هادی امینی، تهران، مکتبة نینوی الحدیثه؛ همو، السنن الکبرى، به کوشش عبدالغفار سلیمان بنداری و سیدکسروی حسن، بیروت، ۱۴۱۱ق/ ۱۹۹۱م؛ همو، فضائل الصحابة، بیروت، ۱۴۰۵ق؛ نعیم بن حماد، الفتن، به کوشش سمیر احمد زهیری، قاهره، ۱۴۱۲ق؛ نوری، حسین، مستدرک الوسائل، قم، ۱۴۰۸ق؛ واحدی، علی، تفسیر، به کوشش صفوان عدنان داوودی، دمشق/ بیروت، ۱۴۱۵ق؛ هندی، علی، کنز العمال، به کوشش بکری حیانی و صفوت سقا، بیروت، ۱۴۰۹ق/ ۱۹۸۹م؛ هیثمی، علی، مجمع الزوائد، قاهره، ۱۳۵۶ق؛ یعقوبی‌، احمد، تاریخ‌، بیروت‌، ۱۳۹۷ق‌/ ۱۹۶۰م‌.

فرامرز حاج منوچهری