جعبری، برهان الدین

جَعْبَری، برهان الدین ابواسحاق ابراهیم بن عمر (ح 640- رمضان 732ق / 1242- ژوئن 1332م)، مقری، محدث، فقیه شافعی و نویسندۀ پرکار شهر الخلیل.
او در جعبر، قلعه‌ای در میان بالس و رقه و در نزدیکی صفین به دنیا آمد. خانوادۀ وی از سرشناسان آن دیار، و پدرش مؤذن جعبر بود؛ برادر بزرگ‌تر او نیز اهل فضل و دانش بود؛ از این‌رو، توانست از دوران کودکی به همراه پدرش، محضر مشایخ زمان خود را در سرزمینهای مختلف درک کند. از نخستین استادان او باید از قاضیِ جعبر، کمال الدین محمد بن سالم مَنْبِجی یاد کرد که همراه پدرش در درس وی حاضر می‌شد و از او حدیث می‌آموخت. وی مقدمات علم قرائت را در دهۀ اول زندگی نزد ابوالحجاج یوسف بن خلیل دمشقی (د 648 ق) در حلب فرا گرفت و در موصل از تاج الدین عبدالرحیم بن محمد بن یونس (د 671 ق) اخذ دانش کرد (ذهبی، معرفة ... ، 2 / 743؛ سبکی، 9 / 399)؛ سپس به بغداد ــ شهری که در آن به تقی الدین ملقب شد (ابن حجر، 1 / 55) ــ رفت و دانش‌اندوزی را در آن شهر پی گرفت. در بغداد از ابوالعز محمد بن عبدالله بصری (د ح 671 ق)، فقیه و مدرس شافعی مدرسۀ نظامیه، فقه آموخت. همچنین در محضر مشایخ قرائی آن دیار قرائات هفت گانه و ده گانه را به ترتیب نزد ابوالحسن علی بن عثمان وجوهی (د 672 ق) و منتجب الدین حسین بن حسن تکریتی (د 688 ق) فرا گرفت (ذهبی، المعجم ... ، 60؛ ابن جزری، 1 / 240، 556). با توجه به زمان درگذشت این استادان بغدادی، حضور او در بغداد بایستی پیش از این تاریخ یعنی تا پیش از حدود سال 671 ق بوده باشد.
در منابع به کسب اجازۀ قرائی او در قرائات ده‌گانه از شریف داعی ابوالبدر محمد بن عمر رشیدی نیز اشاره شده است (صفدی، 6 / 73). درس استادان قرائی، موجب گرایش او به این علم شد و در همان دیار کتاب نزهة البررة فی قراءات الائمة العشرة و نیز کتاب عقود الجمان فی تجوید القرآن را به رشتۀ تحریر درآورد (ازهریه، 1 / 81).
جعبری که با گذراندن این دورۀ دانش‌اندوزی اشتهاری یافته بود، پس از آن راهی دمشق شد و در آنجا ضمن استقرار در خانقاه سمیساطیه، در مدرسۀ غزالیه به عنوان مُعید به بحث و نظر پرداخت. او در این شهر از فخرالدین ابن بخاری و فخرالدین بعلبکی حدیث شنید (ذهبی، همان، 61) و در همان‌جا نیز همچون بغداد از بسیاری کسان اجازۀ روایت دریافت کرد (ابن رافع، 12). وی از دمشق به شهر الخلیل رفت و حدود 40 سال از عمر خود را در آنجا سپری کرد. در آن سرزمین منصب افتا و قضا و خطابت را عهده‌دار شد و به تدریس و تألیف پرداخت. محمد وادی آشی به حضور خود در درس فقه و تفسیر او تصریح کرده است (ص 47؛ علیمی، 2 / 153-154).
پایگاه علمی جعبری به ویژه در علم قرائت سبب گشت تا بسیاری کسان برای کسب دانش نزد او شتابند. در میان انبوه شاگردان او نام بزرگانی از دانشمندان جهان اسلام به چشم می‌خورد، همچون قاسم بن محمد برزالی، شمس الدین ذهبی، تقی الدین سبکی، وادی آشی، ابن رافع سلامی و ابن لبان. از دیگر شاگردان او، افزون بر فرزندانش، محمد و فاطمه، کسانی شایان ذکرند، مانند ابوبکر ابن جندی، شیخ علی دیوانی (صفدی، 6 / 75)، احمد بن نحله، شمس الدین محمد مطرز، قاسم مغربی، ابراهیم بعلبکی، حسام مصری و مقری صلاح الدین خلیل بن عیسى قَیمُری (ابن جزری، 1 / 21؛ دباغ، 5(2) / 76).
جعبری شخصیتی پرکار بود، چه، فارغ از امور دیوانی مانند قضا و خطابت و نیز تدریس، بیش از 150 اثر در زمینه‌های مختلف تألیف نمود. در بررسی شخصیت علمی وی بیش و پیش از هر مطلب، گرایش قرائی او توجه‌برانگیز است. جعبری را اصلاً باید در شمار گروندگان به قرائات عشر دانست (ذهبی، همانجا) و تألیف دو کتاب نزهة البررة در قرائات ده‌گانه و اسناد القراءات المصنف بمذاهب العشر در همین راستا ست (تیموریه، 3 / 61). وی با تألیف (یا نهج الدماثة) و شرح آن با عنوان خلاصة الابحاث در حقیقت تصریح کرده که پرداختن به این 3 قرائت به مثابۀ ملحق و تکمله‌ای است برای پر کردن فاصلۀ قرائات سبع تا عشر (اهدل، 60). در این میان کنز المعانی فی شرح حرز الامانی شاطبی از اشتهار بسیاری برخوردار است ( دفتر ... ، 3؛ اهدل، 64).

شناخت دقیق جعبری از جغرافیای قرائی و اختلاف بومها و اختیارات به روشنی در آثار او هویدا ست (مثلاً نک‌ : حسن ... ، 34-36، جم‌ ). او برخی تک‌نگاریهای قرائی نیز مانند احکام الهمزة لهشام و حمزة و رسالة فی الشواذ نوشته بود. بروز دانش وی در دیگر حوزه‌های علوم قرآن نیز در تدوین آثاری چون اختصار اسباب النزولِ واحدی، تقریب المأمول فی ترتیب النزول و البرهان فی هجاء القرآن قابل پی‌جویی است (سیوطی، الاتقان، 1 / 107؛ حاجی خلیفه، 1 / 21؛ کحاله، 1 / 69؛ بغدادی، 1 / 337). همچنین التفات خاص او به مبحث آیه‌شماری قرآن، اسباب تألیف آثاری در این زمینه با عناوین حسن المدد فی فن العدد، الحاق العدد الکوفی بالعدد البصری، و حدیقة الزهر فی عدّ آی السور گشته است (وادی آشی، 52؛ اهدل، 59؛ آلوارت، شم‌ 433).
جعبری که در اندیشه، سلفی و عالم به فقه شافعی بود، در علم خلاف هم توانا بود (ابن رافع، 13؛ ابن جزری، همانجا). آثار او مشحـون از آراء فقهـای مذاهب و آثار فقه روایی است (نک‌ : رسوخ ... ، 180-183، جم‌ ). افزون بر قرائت، در دانش فقه شافعی هم آثار فراوانی چون الافهام فی علم الاحکام، بلوغ المراد فی اخبار الجهاد، التقویم فی ابطال التنجیم، و مشتهی النهول فی علم الاصول تألیف نموده است (صفدی، 6 / 74؛ ابن قاضی، 1 / 186؛ اهدل، 57، 58). در این میان بررسی مبحث قابل توجه نَسخ آیات احکام از موضوعات مورد توجه او بوده که در آن با شیوه و ترتیب کتب فقهی به این مبحث پرداخته است (همان، 127).
آموخته‌های جعبری در علم حدیث، بیشتر او را به عنوان محدثی عالم به مصطلحات، علم الحدیث و رجال نمایانده است. اثر موجز او، رسوم التحدیث در مصطلح الحدیث به سبکی کاملاً کاربردی، اختصاری است از این علم، به همراه پرداختهایی رجالی (نک‌ : ص 53 بب‌ ). آثاری همچون عیون التثلیث فی فنون الحدیث، مکمل الوفاء فی التحمل و الاداء، و اقسام التحدیث فی اقسام الحدیث، همه را او خود در فهرست آثارش، الهبات الهنیات آورده است (نک‌ : اهدل، 56، 63، 67).
در شناخت جنبه‌های گوناگون شخصیت علمی جعبری، لاجرم باید از دانش او در ادب عرب به‌ویژه در لغت و نحو گفت چنان‌که سیوطی هم نامش را در کتاب بغیة الوعاة فی طبقات اللغویین و النحاة یاد کرده است (1 / 404؛ نیز اسنوی، 1 / 385؛ ابن قاضی شهبه، 2 / 320). از تواناییهای ادبی جعبری باید به این امر مهم اشاره کرد که وی بسیاری از آثار خود در زمینه‌های گوناگون را به نظم و در قالب قصیده تدوین نموده است؛ از این میان قصیدۀ او در ادب با شاخصۀ تبیین احکام و موارد اختلاف تـأنیث و تـذکیر یـادکردنـی است (نک‌ : تـدمیث ... ، 37 بب‌ ). آثار پرشماری از تألیفات او در ادب عرب به‌جز یادکردهای منابع، در کتابخانه‌های مختلف موجود است (وادی آشی، 47-48؛ ظاهریه، 1 / 125، 126، 129؛ اهدل، 56-69؛ آلوارت، شم‌ 7278). گفتنی است که جعبری در تاریخ و سیر، علم الافلاک و ریاضیات و بسیاری از علوم دیگر نیز آثاری تألیف و تدوین نموده است.

مآخذ

ابن جزری، محمد، غایة النهایة، به کوشش برگشترسر، قاهره، 1352ق / 1933م؛
ابن حجر عسقلانی، احمد، الدرر الکامنة، به کوشش محمد عبدالمعید خان، حیدرآباد دکن، 1396ق / 1976م؛
ابن رافع سلامی، محمد، تاریخ علماء بغداد، انتخاب تقی الدین فاسی، به کوشش عباس عزاوی، بغداد، 1357ق / 1938م؛
ابن قاضی، احمد، درة الحجال، به کوشش محمد احمدی ابوالنور، قاهره / تونس، 1390ق؛
ابن قاضی شهبه، ابوبکر، طبقات الشافعیة، حیدرآباد دکن، 1399ق / 1979م؛
ازهریه، فهرست؛
اسنوی، عبدالرحیم، طبقات الشافعیة، به کوشش عبدالله جـبـوری، بغداد، 1390ق؛
اهدل، حسن محمد، مقدمـه بـر رسوخ الاحبار (نک‌ : هم‌ ، جعبری)؛
بغدادی، ایضاح؛
تیموریه، فهرست؛
دباغ، مصطفى مراد، بلادنا فلسطین، الخلیل، 1986م؛
جعبری، ابراهیم، تدمیث التذکیر فی التأنیث و التذکیر، به کوشش محمد عامر احمد حسن، بیروت، 1411ق / 1991م؛
همو، حسن المدد فی فن العدد، به کوشش جمال بن سیدبن رفاعی شایب، مکتبة اولاد الشیخ للتراث، 2005م؛
همو، رسوخ الاحبار فی منسوخ الاخبار، به کوشش حسن محمد مقبولی اهدل، بیروت، 1409ق / 1988م؛
همو، رسوم التحدیث فی علوم الحدیث، به کوشش ابراهیم بن شریف میلی، بیروت، 1421ق / 2000م؛
حاجی خلیفه، کشف؛
دفتر کتبخانۀ ولی‌الدین، استانبول، 1304ق؛
ذهبی، محمد، المعجم الشیوخ، به کوشش محمدحبیب هیله، طائف، 1408ق / 1988م؛
همو، معرفة القراء الکبار، به کوشش بشار عواد معروف و دیگران، بیروت، 1404ق؛
سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبرى، به کوشش محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره، 1383ق / 1964م؛
سیوطی، الاتقان، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1387ق / 1967م؛
همو، بغیة الوعاة، به کوشش علی محمد عمر، قاهره، 1426ق / 2005م؛
صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، به کوشش ددرینگ، دمشق، 1952م؛
ظاهریه، خطی؛
علیمی، عبدالرحمان، الانس الجلیل، بیروت، 1973م؛
کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، دمشق، 1967م؛
وادی آشی، محمد، برنامج، به کوشش محمد محفوظ، بیروت، 1982م؛
نیز:

Ahlwardt.

فرامرز حاج منوچهری