جسوس

جَسّوس، محمدبن قاسم (1089- رجب 1182ق / 1678 - نوامبر 1768م)، فقیه، محدث و متصوف اهل فاس. وی در خانواده‌ای اهل علم و دانش به دنیا آمد. خاندان و بیت جسوس یکی از پراشتهارترین خانواده‌های فاس به شمار می‌روند (کتانی، 1 / 280-282) و به ویژه شخصیت عموی او، عبدالسلام بن حمدون جسوس به واسطۀ جایگاه علمی و برخی فتاوایش در برابر سلطانِ وقت دارای اعتبار فراوانی است (مونس، 2(2) / 258- 259).
جسوس باگذراندن دوره‌های‌آموزش در زمینه‌های علوم دینی‌ با قرآن کریم، حدیث، فقه و زهد و تصوف آشنا شد. او نزد بسیاری ‌از بزرگان ‌آن‌ زمانِ فاس‌ همچون عمویش‌ عبدالسلام ‌جسوس، ابوعبدالله محمد بن احمد مسناوی و محمد بن عبدالرحمان ابن‌ زکری علم آموخت. از دیگر استادان و مشایخ او می‌توان از محمد بن عبدالقادر فاسی، سیدی علی حریشی، محمد ابن احمد میاره، عربی بن احمد بردله، محمد بن عبدالسلام بنانی و برخی از اعضای خاندان مشاط چون ادریس و محمد یاد کرد (قادری، 4 / 189-190؛ مخلوف، 355؛ کتانی، 1 / 281).
با سپری کردن دورۀ فراگیری، جسوس خود در مسند استاد علوم دینی به تدریس و تشکیل جلسات آموزشی پرداخت؛ به ویژه آنکه پس از عمویش عبدالسلام توانست در مسند او نشیند و شیخ الجماعت فاس گردد (همانجا). در منابع آمده است که شاگردان بسیاری داشته و به خیلی از کسان اجازۀ روایت داده بوده است. از میان شاگردان او می‌توان به محمد بن الهیب قادری، عبدالرحمان بن حسن جبرتی، محمد بن محمد طالب تاودی و عبدالرحمان حائک اشاره کرد (قادری، 4 / 188-189؛ جبرتی، 2 / 149؛ مخلوف، همانجا؛ موسوعة ... ، 12 / 309-310). او در مرتبه‌ای از افتا بود که در کنار دیگر بزرگان زمان خود در فاس تدبیر امور اجتماع را برعهده داشت؛ چنان‌که سلطان نوجوانِ وقت هنگام درگیر شدن در اضطرار مالی برای حل مسائل سپاه خویش و نیاز به اخذ مالیات از مردم، با استفتا از فقیهان فاس خواستار حل مشکل گشت و جسوس و دیگر فقیهان بزرگ آن دیار مانند ابوحفص عمر فاسی، ابوزید عبدالرحمان منجره، شیخ تاودی و ابوعبدالله محمد بن عبدالصادق طرابلسی با فتوایی حکم به جواز آن دادند (ناصری، 3 / 7؛ ابن‌زیدان، 3 / 153، 156؛ معلمة ... ، 9 / 3028).
بر پایۀ آنچه در منابع شرح حال جسوس آمده، مشخص می‌شود که برخی از آثار به طور جدی در فاس رواج داشته و تدریس می‌شده است که از آن میان می‌توان به آثاری فقهی چون مختصر خلیل، الرسالۀ ابن ‌ابی زید قیروانی و آثاری حدیثی چون صحیح بخاری و الشمائل ترمذی و نیز اثر صوفیانۀ الحکم العطائیة اشاره کرد. جسوس این آثار را فراگرفته، تدریس می‌کرده، و اجازۀ روایت آنها را به شاگردان خود می‌داده است (قادری، 4 / 189؛ کتانی، همانجا). وی آثاری نیز در شرح و حاشیه بر بسیاری از آنها تألیف نموده است و همۀ این امور را می‌توان مدخلی برای بررسی شخصیت علمی جسوس دانست.
در بررسی تحلیلی از شخصیت علمی محمد بن قاسم به ویژه با در نظر داشتن آثار تألیفی وی به نظر می‌رسد که جسوس را باید در شمار فقیهانی گرونده به تصوف دانست که بیشترین توجه را به جمع طریقت و شریعت دارند. در توضیح این مطلب دو دسته تألیفات وی در فقه و تصوف قابل بررسی است: از یک سو جسوس شروحی بر دو اثر مهم فقه مالکی یعنی مختصر خلیل و الرسالة ابن‌ابی زید (چ فاس، 1312ق) در آموزش فقه به سنین پایین داشت (قس: کحاله، 11 / 146) و همچنین شرح ابن میاره (محبی، 3 / 96-97؛ II / 699-700 GAL,S,) بر المرشد المعین علی الضروری من علوم الدین ابن عاشر در اصول را نیز حاشیه و شرح کرده است (چ فاس، 1315ق / 1897م؛ مغرب، 1307ق، 1310ق). از سویی دیگر شرح او بر دو کتاب مهم با منظری دیگر قابل توجه است: الفوائد الجلیلة البهیة (چ بولاق، 1296ق / 1879م؛ 1306ق، 1316ق) در شرح الشمائل المحمدیۀ ترمذی‌ با شاخصه‌های‌ پراهمیت در سیره و اخلاق پیامبر اسلام (ص) و دارای نشانه‌هایی از زهد قابل درک در اندیشۀ مالکی (وادی آشی، 210-211) و نیز شرح الحکم العطائیۀ ابن عطاء الله اسکندری، صوفی شاذلی مصری که آمیزه‌ای از احکام شرعی و آداب سلوک است (غنیمی، 81، 84-85). با ابتنای سخن بر این امر گرایش جسوس در جمع طریقت و شریعت آشکار است.
دربارۀ آثار جسوس افزون بر یادکرد انتشار برخی از آنها که در بالا اشاره شد و نیز شرح بر فقیهۀ ابومحمد عبدالقادر بن علی فاسی (چ فاس،1315ق، به‌کوشش ابوعبدالله محمد فتح ابن طاهر نبانی)، می‌توان نسخۀ آثار چاپ نشدۀ زیر را یاد کرد: نسخه‌ای از شرح الحکم العطائیة در کتابخانۀ صبیحیۀ سلا (حجی، 275)، نسخۀ شرح مختصر خلیل در کتابخانۀ قرویین فاس (فاسی، 1 / 429) و نسخۀ مقدمه بر صحیح بخاری در کتابخانۀ رباط (علوش، 2(1) / 79).

مآخذ

ابن‌زیدان، عبدالرحمان، اتحاف اعلام الناس، رباط ، 1349ق / 1931م؛
جبرتی، عبدالرحمان، عجائب الآثار، بیروت، دارالجیل؛
حجی، محمد، فهرس الخزانة العلمیة الصبیحیة، کویت، 1406ق / 1985م؛
علوش، ی. س. و عبدالله رجراجی، فهرس المخطوطات العربیة، رباط، 1954م؛
غنیمی تفتازانی، ابوالوفا، ابن عطاء الله اسکندری و تصوفه، قاهره، 1389ق / 1969م؛
فاسی، محمدعابد، فهرس مخطوطات خزانة القرویین، دارالبیضا، 1399ق / 1979م؛
قادری، محمد، نشر المثانی لاهل القرن الحادی عشر و الثانی، به کوشش محمد حجی و احمد توفیق، رباط، 1407ق / 1986م؛
کتانی، عبدالکبیر، زهر الآس فی بیوتات اهل فاس، به کوشش علی بن منتصر کتانی، دارالبیضا، 1422ق / 2002م؛
کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، بیروت، 1376ق؛
محبی، محمدامین، خلاصة الاثر، قاهره، 1284ق؛
مخلوف، محمد، شجرة النور الزکیة، بیروت، 1350ق؛
معلمة المغرب، رباط، 1419ق / 1998م؛
موسوعة طبقات الفقهاء، به کوشش جعفر سبحانی، قم، 1418ق؛
مونس، حسین، تاریخ المغرب و حضارته، بیروت، 1412ق؛
ناصری، احمد، الاستقصاء، به کوشش جعفر ناصری و محمد ناصری، دارالبیضا، 1997م؛
وادی آشی، محمد، برنامج، به کوشش محمد محفوظ، بیروت، 1402ق / 1982م؛
نیز:

GAL, S.

فرامرز حاج منوچهری