ابن ضیاء

اِبْنِ ضیاء، ابوالبقاء محمد بن احمد بن محمد عمری قرشی، ملقب به بهاءالدین (789-854ق / 1387-1450م)، فقیه حنفی. خاندان وی در اصل در صاغان (روستایی در مرو) می‌زیسته‌اند، لیکن تولد و زندگی او در مکه بوده است (ابن تغری بردی، 15 / 558). تحصیل علم را در زادگاهش آغاز کرد و از محضر درس علمای آن دیار همچون پدرش، و نیز احمد بن ابی الفضل نویری، علی بن احمد نویری، ابن صدیق و زین‌الدین مراغی بهره برد. او سفرهای متعددی به قاهره کرد و در مجلس درس جمال‌الدین حنبلی، سمس‌الدین زرایبی و دیگران حاضر شد. نحو را از شمس‌الدین معید، معانی و بیان و اصول را از عزالدین ابن جماعه، نجم‌الدین سکاکینی، نجم‌الدین واعظی و شهاب‌الدین احمد غزی، فقه را از قاری الهدایة و مباحث کلامی را از شمس‌الدین ابن ضیاء فرا گرفت و برخی از استادانش نیز به او اجازۀ تدریس و فتوا دادند (سخاوی، التبر، 334؛ همو، الضوء، 7 / 85). از میان راویان وی می‌توان از محیوی عبدالقادر مالکی و سخاوی نام برد (همو، التبر، همانجا). رغبت او به مطالعه و تألیف چنان بود که ابوالخیر ابن عبدالقوی در طول 50 سال آشنایی با وی، هرگز او را از نوشتن کتاب و یا مطالعه کردن فارغ ندیده بود (ابن تغری بردی، همانجا). ابن ضیاء به گفتۀ سیوطی (ص 137) در آن روزگار، در سرزمین حجاز، استاد منحصر به فرد مذهب حنفی شناخته می‌شد. پدرش قاضی القضاة مکه بود و وی در غیاب پدر و به نیابت از او قضاوت می‌کرد و پس از فوت پدر بر مسند او نشست. پس از چندی با حفظ همین سمت، مسئولیت نظارت بر مسجدالحرام و امور حسبیۀ آنجا را نیز برعهده گرفت، ولی دیری نپایید که از این سمت عزل شد و فقط به کار قضا پرداخت و این منصب را تا هنگام مرگ حفظ کرد (سخاوی، التبر، همانجا). سخاوی ( الضوء، همانجا) از ابن ابی عذیبه نقل می‌کند که ابن ضیاء بسیار مسافرت می‌کرد، اما با اینهمه در هیچ سالی از زمان بلوغ تا وفات، مناسک حج از او فوت نشد. وی در مکه وفات یافت و در معلاة (در نزدیکی مکه) به خاک سپرده شد (ابن تغری بردی، همانجا؛ سخاوی، التبر، الضوء، همانجاها).

آثـار

الف ـ خطی

1. البحر العمیق فی مناسک المعتمر و الحاج الی البیت العتیق، که در آخر آن پاره‌ای از رویدادهای مکه و مسجدالحرام را نیز ثبت کرده است (زرکلی، 5 / 332). دو نسخه از این کتاب در لیدن (ورهووه، VII / 36) و برلین ( آلوارت، VII / 518) موجود است؛ 2. تاریخ مکة المشرفة و المسجد الحرام و المدینه الشریفة و القبر الشریف. نسخه‌های آن در کتابخانۀ ظاهریه (ظاهریه، 15) و دارالکتب مصر (لطفی، 2 / 73) موجود است؛ 3. الشافی فی مختصر الکافی. نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ خالدیه نگهداری می‌شود (نک‌: GAL, S, I / 289)؛ 4. الضیاء المعنوی علی مقدمة الغزنوی. نسخه‌های خطی آن در کتابخانه‌های ازهریه (ازهریه، 2 / 204) و چستربیتی (آربری VII / 68) موجود است؛ 5. مختصر المسند لابی حنیفة. نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ کوپریلی (کوپریلی، 1 / 217) مضبوط است؛ 6. المشرع فی شرح المجمع. شرحی است بر مجمع البحرین و ملتقی النیرین که در فروع فقه حنفی است و نسخه‌ای ازآن در دارالکتب مصر (خدیویه، 3 / 67) وجود دارد.

ب ـ منسوب

1. تنزیه المسجد الحرام عن بدعة (بدع) جهلة العوام؛ 2. شرح اصول علی بن محمد بزدوی (سخاوی، التبر، همانجا)؛ 3 و 4. شرح الوافی فی الفروع از ابوالبرکات نسقی که به دو صورت مبسوط و مختصر تألیف شده است (حاجی خلیفه، 2 / 1997)؛ 5. المتدارک علی المدارک، در تفسیر قرآن که تا پایان سورۀ هود نوشته شده و آورده‌اند که پدرش آن را تکمیل کرده است (سخاوی، الضوء، همانجا)؛ 6. التکب علی الصحیح (زرکلی، همانجا).

مآخذ

ابن تغری بردی، النجوم؛
ازهریه، فهرست؛
حاجی خلیفه، کشف؛
خدیویه، فهرست؛
زرکلی، اعلام؛
سخاوی، محمد بن عبدالرحمن، التبر المسبوک، بولاق، 1896م؛
همو، الضوء اللامع، قاهره، 1354ق / 1935م؛
سیوطی، نظم العقیان، به کوشش فیلیپ حتی، نیویورک، 1927م؛
ظاهریه، خطی (جغرافیا)؛
کوپریلی، خطی؛
لطفی، عبدالبدیع، فهرس المخطوطات المصورة، قاهره، جامعة الدول العربیة؛
نیز:

Ahlwardt;
Arberry, GAL, S;
Voorhoeve.

بخش علوم قرآنی و حدیث