ابن سرابیون

اِبْنِ سَرابيون، يوحنّا بن سرابيون (سرافيون) بن ابراهيم، پزشك و دولت مرد سُريانی زبان كه تا نيمۀ قرن 3 ق/ 9 م می‌زيسته است. ووستنفلد (ص 49) تنها محققی است كه به نام جدّ وی اشاره كرده است. نام او در منابع اسلامی يحيی و هم يوحنا (صورت ديگری از يحيی) آمده (ابن‌نديم، 354؛ ابن قفطی، 380) و تلفظ سريانی آن يوحنان بار سراپيون است (اولمان، 102). بعضی از نويسندگان متأخر برای احتراز از اشتباه ميان او و كسان ديگری كه به آن نام شهره بوده‌اند، وی را ابن سرابيونِ قديم خوانده‌اند (سارتن، 1/ 704؛ قس: لكلرك، I/ 113). ابن‌سرابيون نه تنها در ميان مسلمانان، بلكه در غرب نيز پرآوازه است و تاريخ‌نگاران علوم بسيار به وی پرداخته‌اند، زيرا آثار او افزون بر عربی، به لاتينی و عبری نيز ترجمه و برخی به لاتينی هم چاپ شده است.
پدر وی، سرابيون، طبيبی از اهالی باجَرما (يا باجَرمَق، منطقه‌ای در شرق دجله) بود و دو پسرش يوحنا و داوود نيز به پزشكی پرداختند (ابن ابی اصيبعه، 1/ 106). گرچه سارتن (1/ 705) و ميلی (ص 89). او را مسيحی معرفی كرده‌اند، از هيچ يك از منابع قديمی اسلامی اين معنی را نمی‌توان دريافت و عبارت ابن ابی اصيبعه نيز در هنگام نام بردن پزشكان معاصر با طبيبان اسكندرانی، كه ابن سرابيون نيز جزء آنان است، در اين باره صراحت ندارد (ابن ابی اصيبعه، همانجا). با توجه به سوابق تاريخی سريانی زبانان، احتمال مسيحی بودن ابن سرابيون تقويت می‌شود. به علاوه بعيد است كه دانشمندی مسلمان در سدۀ 3 ق همۀ آثار خود را به زبان سريانی پديد آورده باشد. به گفتۀ ابن نديم (همانجا) ابن سرابيون «در صدر دولت» بود. وی به همين اشارۀ مجمل و مبهم اكتفا كرده و با اتّكا به اين گزارش نمی‌توان مقام و موقعيت رسمی و دولتی او را تعيين كرد.
تاريخ وفات ابن سرابيون نيز معلوم نيست. لكلرك نكتۀ ظريفی را بيان داشته است (I/ 114) و آن ترتيب قرار گرفتن ابن سرابيون بين ابن ماسويه (د 243 ق/ 857 م) و ابن ربّن طبری (د 247 ق/ 861 م) در كتاب الفهرست ابن نديم است كه می‌تواند شاهدی بر تعيين تقريبی زمان حيات و وفات ابن سرابيون باشد. ابن نديم در جايی از كتاب خود يادآور می‌شود كه همواره تقدم و تأخر زمانی افراد و اشخاصی را كه در سراسر كتاب از پی هم آورده (و گاهی با اندكی پس و پيشی)، ملحوظ داشته است (ص 163). از اين رو می‌توان نظريۀ لكلرك را پذيرفت و به گفتۀ سزگين كه 250 ق/ 864 م را حدود تقريبی وفات ابن سرابيون قرار داده است، اعتماد كرد (GAS, III/ 240).
ابن سرابيون ظاهراً به زبان عربی تسلطی نداشت و به همين
دليل تمام آثار خود را به زبان سريانی نوشت (ابن نديم، 354؛ ابن قفطی، همانجا)، اما ابن‌نديم به عبارتی مبهم همچنين يادآوری كرده كه او خود كتاب كُنّاش كبير را به عربی ترجمه كرد (همانجا). وی در زمانی می‌زيست كه علم و تمدن در اسلام رو به پيشرفت و شكوفايی بود و به همين سبب اندكی پس از مرگ او آثارش به زبان عربی ترجمه شد و پزشكان بزرگی به آنها استناد جستند و از اين روست كه در تاريخ علم و فرهنگ اسلامی اهميت يافته است.

آثـار

پنج اثر از ابن سرابيون گزارش شده كه برخی از آنها در دست است و بجز يك اثر، بقيۀ كتابهای او در طب است. ابن سرابيون برای نوشتن آثار خود از منابع بسياری استفاده كرده است، از جمله آثار يوحنای نحوی و برزويۀ ايرانی (لكلرك، I/ 116؛ برای بقيۀ منابع او نک‌ : GAS, III/ 241). از آثار ابن سرابيون هم نقلهای بسياری به عمل آمده و هم انتقادهايی بر آنها وارد شده است. از جملۀ منتقدين علی بن عباس مجوسی اهوازی است. مجوسی در مقدمۀ كامل الصناعة الطبية الملكی يا كتاب الملكی، ابن‌سرابيون را نكوهيده و «نقائض» او را ذكر كرده است. مجوسی كه از بسياری از پزشكان يونانی و مسلمان انتقاد كرده است، ابن سرابيون را متهم می‌كند كه در كتاب خود فقط از مداوا به وسيلۀ داروها سخن گفته و توجهی به اعمال جراحی نداشته و بسياری از بيماريها را نياورده است (1/ 4) و به گفتۀ نويبورگر در شناخت بيماريها تابع تنظيم و ترتيب علمی نبوده است (GAS, III/ 240-241). معروف‌ترين آثار ابن سرابيون دو كتاب كناش اوست:
1. كُنّاش الكبير، در طب در 12 مقاله. اين كتاب در قديم به عربی ترجمه شد (ابن‌نديم، ابن‌قفطی، همانجاها). ابوالحسن ثابت بن ابراهيم حرّانی (د 369 ق/ 980 م) اثری به نام اصلاح مقالات من كتاب يحيی بن سرافيون دارد (ابن نديم، 360) كه به عقيدۀ سزگين (GAS, III/ 241) اصلاح كناش الكبير ابن سرابيون است (قس: لكلرك، I/ 117). نسخۀ عربی كناش موجود در كتابخانۀ سلطنتی بروكسل (باون، 29) به گفتۀ سزگين نسخه‌ای از همين كتاب است (برای بقيۀ نسخه‌ها نيز نک‌ : GAS، همانجا).
2. كُنّاش الصّغير، در 7 مقاله، مشهورترين اثر ابن سرابيون است كه در زمان ابن ابی اصيبعه شهرت كافی داشته. ابن‌قلانسی در موردی از كتاب كنّاش به طور مطلق ياد كرده است كه شايد همين كتاب باشد. اين كتاب در 318 ق/ 930 م به وسيلۀ موسی بن ابراهيم حديثی كاتب برای ابوالحسن بن نفيس به عربی درآمد. حسن بن بهلول اوانی طبرهانی و ابوبشرمتّی هم آن را ترجمه كردند. ترجمۀ حديثی بهتر و نيكو عبارت‌تر از آنِ ابن بهلول بود (ابن ابی اصيبعه، 1/ 106). در نسخۀ عربی موجود در اسكوريال، ترجمۀ ابن بهلول افزودگيهايی بر ترجمۀ حديثی دارد كه گزارش ابن ابی اصيبعه را تأييد می‌كند (ESC2, II/ 29). از ترجمۀ عربی اين كتاب فقط قسمتهايی يافت می‌شود ( دوسلان، 552)، ليدن ( ورهووه، VII/ 164-165). ريتر نيز وجود بخشی از آن را در اياصوفيا گزارش كرده است (GAL, I/ 267). كناش صغير ابن سرابيون دو ترجمۀ لاتينی نيز دارد. يك بار به وسيلۀ گراردوس كرمونايی با عنوان بروياريوم و بار ديگر به وسيلۀ آلپاگوس با عنوان پراكتيكا به لاتينی درآمد (لكلرك، I/ 117, II/ 493). سپس از روی ترجمۀ لاتينی به وسيلۀ يوآنس كرمونايی به زبان عربی برگردانده شد (اشتاين اشنايدر، 26). ترجمۀ لاتينی اين كتاب بارها (ونيز، 1479 م؛ فرّارا، 1488 م؛ مجدداً و نيز، 1497 م و ... ) به چاپ رسيده است (نک‌ : سارتن، منابع و مآخذ و اطلاعات انگليسی ضميمۀ ج 1، 238؛ ميلی، GAL, S, I/ 417;
90). يك بار نيز در بازل (1543 م) به وسيلۀ ناشرش آلبانوس تورينوس به غلط به نام يوحنای دمشقی منتشر شد (ووستنفلد، 49؛ لكلرك GAL, I/ 297;
I/ 117). ترجمۀ عربی كناش الصغير، كه امروز به طور كامل موجود نيست، سخت مورد توجه پزشكان سرزمينهای اسلامی قرار گرفت و بارها از آن نقل قول به عمل آمد. ثابت بن قرّه برای تدبير سلامت كودكان و درمان بيماريهای اطفال طبيب را به آن كتاب نيازمند می‌داند (صص 5-6). ابن‌بيطار (كه همه‌جا او را ابن سرانيون نوشته) فراوان از او نقل قول كرده است (مثلاً 1/ 85). محمد بن زكريای رازی در كتاب الحاوی به كرّات و نيز ابن‌مُطران به آن استناد كرده‌اند (نک‌ : الحاوی، مثلاً 7/ 157، 8/ 194؛ اولمان، GAS, III/ 241-242;
102). لكلرك تمام نقلهای رازی و ابن بيطار را با ترجمۀ لاتينی گراردوس كرمونايی مقابله كرده و كلمه به كلمه آنها را يافته است (I/ 115). اين كتاب چنانكه چاپهای مكرر آن نشان می‌دهد در قرون وسطی رواج بسياری يافت. ابن سرابيون برای درمان بيماريها از طريق فَصْد (گشودن رگها و گرفتن خون) اهميت زيادی قائل بود و برای اين روش درمانی (فصّادی) دستورهای دقيق داده است. آخرين مقالۀ كتاب دربارۀ ترياقات است (سارتن، 1/ 704-705).
3. الاقراباذين، نام اين اثر كه قطعاً ترجمۀ عربی داشته و فعلاً موجود نيست، در كتاب الحاوی آمده است (رازی، 6/ 282، 7/ 170، 8/ 100، 9/ 73). در كتاب صيدنۀ ابوريحان بيرونی نيز نامی از ابن سرابيون آمده (ص 119) كه به نظر سزگين شايد اشاره به نقل از همين اقراباذين باشد (GAS, III/ 242).
4. كتاب فی عشر مقالات لجالينوس، اين كتاب نيز فعلاً موجود نيست و ابوسهل بشر بن يعقوب در الرسائل الطبية از آن ياد كرده است (همانجا).
5. كتاب ديگری با نام «فصول در طبّ عملی» (ووستنفلد، همانجا).

مآخذ

ابن ابی اصيبعه، احمد بن قاسم، عيون الانباء، به كوشش ماكس مولر، قاهره، 1299 ق/ 1882 م؛
ابن بيطار، عبدالله بن احمد، الجامع لمفردات الادوية و الاغذية، بولاق، 1291 ق؛
ابن قفطی، علی بن یوسف، تاريخ الحكماء، به كوشش يوليوس ليپرت، قاهره، 1903 م؛
ابن قلانسی، محمد بن بهرام، اقرباذين، به كوشش محمد زهير البابا، 1403 ق/ 1983 م؛
ابن نديم، الفهرست؛
ابوريحان بيرونی، صيدنه، ترجمۀ ابوبكر علی بن عثمان كاشانی، به كوشش منوچهر ستوده و ايرج افشار، تهران، 1352 ش؛
ثابت بن قرّه، كتاب الذخيرة فی علم الطب، قاهره، 1928 م؛
رازی، محمد بن زکریا، الحاوی، حيدرآباد دكن، 1378- 1399 ق؛
سارتن، جورج، مقدمه بر تاريخ علم، ترجمۀ غلامحسين صدری افشار، تهران، 1353 ش؛
مجوسی، علی بن عباس، كامل الصناعة الطبية، قاهره، 1294 ق؛
نيز:

Bauwen, Jan, Maktūb bilyad, Bruxelles, 1968;
De Slane;
ESC2;
GAL;
GAL, S;
GAS: Leclerc, Lucien, Histoire de la médecine arabe, New York, 1971;
Mieli, Aldo, La science arabe, Leiden, 1966;
Steinschneider, Moritz, Die europäischen Übersetzungen aus dem arabischen ... , Gratz 1956;
Ullmann, Manfred, Die Medizin im Islam, Leiden/ Köln, 1970;
Voorhoeve;
Wüstenfeld, F., Geschichte der arabischen Ärzte und Naturforscher, New York, 1978.
بخش علوم