ابن زنبل

اِبْنِ زُنْبُل‌، نورالدين‌ احمد بن‌ علی‌ بن‌ محمد المحلی‌ الشافعی‌، معروف‌ به‌ ابن‌ زنبل‌ رمّال‌، مورخ‌ و منجم‌ مصری‌. از تاريخ‌ تولد او اطلاعی‌ در دست‌ نيست‌ و دربارۀ فوت‌ او نيز اختلاف‌ است‌. برخی‌ به‌ صراحت‌ از سال‌ 960 ق‌/ 1553 م‌ به‌ عنوان‌ تاريخ‌ درگذشت‌ او ياد كرده‌اند (خديويه‌، 5/ 23)، ولی‌ بغدادی‌ خاطرنشان‌ كرده‌ كه‌ وی‌ در 980 ق‌/ 1572 م‌ زنده‌ بوده‌ است‌ (هديه، 1/ 147). پس‌ از فتح‌ مصر در 923 ق‌/ 1517 م‌ از سوی‌ سلطان‌ سليم‌ اول‌، سلطان عثمانی (حک‌ ‌918-926 ق‌/ 1512-1520 م‌) در مقام‌ ناظر قشون‌ انجام‌ وظيفه‌ می‌كرد و احتمالاً تا 960 ق‌ نيز عهده‌دار اين‌ كار بوده‌ است‌ (زيدان‌، 3/ 322). هيچ‌ يك‌ از مآخذ معاصر وی‌ و تحقيقات‌ اخير دربارۀ زندگی‌ او آگاهی‌ مشروحی‌ به‌ دست‌ نمی‌دهند. عمدۀ اشتهار او به‌ سبب‌ تأليف‌ كتابهای‌ متعدد در زمينۀ تاريخ‌، جغرافيا و نجوم‌ است‌ كه‌ برخی‌ از آنها عبارتند از:
الف‌ ـ كتابهای‌ تاريخی‌ و جغرافيايی‌: 1. تاريخ‌ السلطان‌ سليم‌ مع‌ قانصوه‌ الغوری‌ (خديويه‌، همانجا) يا تاريخ‌ سلطان‌ سليم‌ الاول‌ (بغدادی‌، هديه‌، همانجا) يا واقعة السلطان‌ سليم‌ خان‌ مع‌ السلطان‌ قانصوه‌ الغوری‌ و طومان‌ بای‌ (سيد، 2(2)/ 27) كه‌ تاريخ‌ فتح‌ مصر به‌ دست‌ عثمانيان‌ و جنگهای‌ آنان‌ با قانصوه‌ غوری‌ و طومان‌ بای‌ را شامل‌ می‌شود. خلاصه‌ای‌ از آن‌ نيز تحت‌ عنوان‌ واقعات‌ السلطان‌ سليم‌ خان‌ نوشته‌ شده‌ و نسخ‌ خطی‌ آن‌ در انگلستان‌، مونيخ‌، وين‌ و گوتا موجود است (GAL, II/ 384, 385). جرجی‌ زيدان‌ (همانجا) اين كتاب ‌را كه‌ نام ‌ديگر آن ‌سيرۀ سليم ‌خان ‌و الجراكسة و ماجری‌ بينهم ‌مع ‌قانصوه ‌است‌ (خديويه‌، همانجا) به‌ عنوان ‌كتابی‌ مستقل‌ معرفی‌ كرده ‌است‌ كه‌ درست‌ به‌ نظر نمی‌رسد. اين ‌كتاب ‌با نام ‌تاريخ ‌السلطان ‌سليم ‌خان ‌بن ‌السلطان ‌بايزيد خان ‌مع ‌قانصوه ‌الغوری‌ در 1278ق ‌/ 1861 م‌ در قاهره‌ چاپ ‌سنگی‌ شده ‌است‌ (شوربجی‌، 221). 2. تحفة الملوك‌ و الرغائب ‌لمافی‌ البرو البحر من‌ العجائب‌ و الغرائب‌، در جغرافيای‌ عمومی‌ كه‌ نسخه‌ای‌ از آن‌ در اسكندريه ‌محفوظ است‌ (زيدان‌، همانجا؛ الفهرس‌ التمهيدی‌، 364).
ب‌ ـ كتب‌ نجومی‌: 1. المقالات‌ و حل ‌المشكلات ‌فی‌ علم ‌الخط و الرمل‌ (بغدادی‌، ايضاح‌، 2/ 533) يا كتاب ‌المقالات‌ و حل‌ المشكلات‌، شامل ‌يك‌ مقدمه‌ و 31 مقاله ‌و مؤخره‌ (ظاهريه‌، 294). نسخه‌های‌ خطی‌ آن‌ در ظاهريه‌ (همانجا) و خديويه‌ (خديويه‌، 5/ 372) موجود است‌. 2. كتاب ‌قانون‌ الدنيا، در جغرافيا و هيأت‌. نسخۀ خطی‌ آن‌در كتابخانه‌ توپكاپی‌ استانبول‌ نگاهداری‌ می‌شود (TS, III/ 591). نام‌ ديگر آن‌ قانون ‌النجامة است‌ (زركلی‌، 1/ 174). 3. الشرح ‌الوافی‌ فی‌ اصول ‌علم ‌الرمل‌ (دليل ‌الكتاب‌، 22). 4. الذهب ‌الابريز المحمّر فی‌ اقتفاء علم ‌الرمل‌و الاثر (حاجی‌ خليفه‌، 1/ 828).

مآخذ

بغدادی‌، ايضاح‌؛
همو، هديه‌؛
حاجی‌ خليفه‌، كشف‌؛
خديويه‌، فهرست‌؛
دليل ‌الكتاب ‌المصری‌، الهيئة المصرية العامة للكتاب‌، قاهره‌، 1976 م‌؛
زركلی‌، اعلام‌؛
زيدان‌، جرجی‌، تاريخ ‌آداب ‌اللغة العربية، به‌ كوشش‌ شوقی‌ ضيف‌، قاهره‌، دارالهلال‌؛
سيد، فؤاد، فهرس ‌المخطوطات ‌المصورّة، قاهره‌، 1957 م‌؛
شوربجی‌، محمد جمال‌الدين‌، قائمة باوائل ‌المطبوعات ‌العربية المحفوظ بدارالكتب‌، قاهره‌، 1383 ق‌/ 1963 م‌؛
ظاهريه‌، خطی‌ (علم ‌الهيئة و ملحقانه‌)؛
الفهرس ‌التمهيدی‌ للمخطوطات ‌المصورة، قاهره‌، معهد المخطوطات‌ المصورات‌؛
نيز:

GAL;
TS.
اصغر سيدوفائی