ابن خوام

اِبْنِ خَوّام، عبدالله بن محمد بن عبدالرزّاق الحُرْبَوی (ابن حجر، 3/ 76: خُربوی) عمادالدين بن الخَوّام (حاجی خليفه، 2/ 1296: جوّام؛ بروكلمان: خدّام، GAL, S, II/ 215)، بغدادی (643-724 ق/ 1245-1324 م)، رياضی‌دان و طبيب. اگر چه آوازۀ او بيشتر در علوم رياضی است، اما در منابع از او به عنوان طبيب، فيلسوف و اديب هم ياد شده است. وی پس از تحصيل علم طب و حساب به حلقۀ درس خواجه نصيرالدين طوسی پيوست (ابن‌حجر، همانجا). ابن خوام در بغداد رئيس مدرسۀ طب بود و در دارالذهب حلقۀ درس داشت. گفته‌اند كه بسيار كسان نزد او فنون هزل و جد آموخته‌اند (همانجا؛ خليلی، 1/ 228- 229). وی استاد شرف‌الدين هارون پسر وزير و عموزاده‌های او و پسران علاءالدين صاحب ديوان بود و آنان نزد وی فنّ حساب آموختند (صفدی، 17/ 591؛ ابن حجر، 3/ 77).
ابن خوام پيرو مذهب شافعی بود و به جهت همنشينی و مصاحبت با حكمرانان و بزرگان، مالی بسيار اندوخت و از دارايی خود مدرسۀ بزرگی ساخت و برای آن امام و مدرسی گماشت و برای 10 نفر يتيم كه در آن درس می‌خواندند، موقوفه معين كرد (صفدی، همانجا؛ خليلی، 1/ 229).
معروف‌ترين اثری كه از وی بر جای مانده القواعد البهائية (البهية؟) فی القواعد الحسابية است. اين كتاب كه دربارۀ حساب ذهنی است، از شهرتی عظيم برخوردار است. ابن خوام اين كتاب را به نام خواجه بهاءالدين محمد بن شمس‌الدين صاحب ديوان جوينی مُصَدّر ساخته و در 675 ق/ 1277 م در اصفهان از نگارش آن فراغت يافته است. كتاب دارای يك مقدمه و 5 مقاله و خاتمه است (آستان، 8/ 251). در مقدمه از حقيقت علم حساب و عدد و خواص آن سخن رفته، در مقالۀ اول ــ كه 24 فصل دارد ــ از اعداد كسری، و در مقالۀ دوم كه 11 فصل دارد از معاملات و قوانين داد و ستد بحث شده، مقالۀ سوم در انواع مساحات است كه يك باب آن در وزن زمين است همراه با 3 شكل، مقالۀ چهارم در جبر و مقابله است (طعمه، 35). به نوشتۀ غياث‌الدين كاشانی، ابن خوام در اين اثر خود از ميزان الحكمة تأليف منصور خازنی دانشمند معروف و شاگرد حكيم عمر خيام سود جسته و دو جدول نسبی فلزات و جواهر و برخی مايعات را از آن كتاب اقتباس كرده است (ص 173). شهرت و اهميت كتاب ابن خوام سبب شد كه بر آن شرحهايی نوشته شود، از جمله شرحی است از كمال‌الدين حسن فارسی با نام اساس القواعد فی اصول الفوائد (آستان، 8/ 23، 10/ 80). نيز يحيی بن احمد كاشی شرحی بر آن كتاب نوشته و آن را ايضاح المقاصد الفرائد الفوائد ناميده است. سرانجام در 891 ق/ 1486 م ملا عبدالعلی بيرجندی بر آن شرحی نوشت (همانجا؛ برای نسخه‌های ديگر نک‌ : GAL, S, II/ 216)؛ اثر ديگر او رسالة الفراسة است كه به كوشش حسين علی محفوظ در تهران به سال 1954 م چاپ شده است ( بستانی ف). سزگين، در ضمن آثار ابن خوام از رساله‌ای به نام الرسالة فی فهم المقالة العاشرة المتعلقة من كتاب اقليدس نام برده است (GAS, V/ 115)، در معجم الاطباء نيز رساله‌ای به نام مقدمة فی الطب به وی نسبت داده شده است (عيسی بك، 243).
ابن خوام به جهت ارادتی كه به خواجه رشيدالدين فضل‌الله همدانی داشته و تقريظی اغراق‌آميز كه در مورد تفسير وی نوشته بود، پس از قتل وزير بر او شوريدند و بر ضدش شهادت دادند، و او از بيم جان به قاضی القضاة قطب‌الدين پناه برد و با دادن مبلغی زر از مهلكه نجات يافت. قاضی مجلسی فراهم آورد و از او خواست كه به مسلمانی اقرار كند. او چنين كرد و از مرگ رهيد (ابن حجر، 3/ 77؛ عيسی بك، همانجا).
سال مرگ او را غالباً 724 ق/ 1324 م نوشته‌اند، با وجود اين بنا به نظر طعمه او تا 736 ق/ 1335 م زنده بوده است (ص 35). دور نيست كه اين اشتباه ناشی از آخرين جملۀ نسخۀ خطیِ معروف شدۀ او باشد كه در آخر آن آمده «وقع الفراغ من نسخة فی يوم الاحد 14 محرم سنة 736 ق» كه به نظر می‌رسد اين تاريخ مربوط به استنساخ نسخه باشد. صفدی می‌گويد پيكر ابن خوام را در خانۀ خود در بغداد به خاك سپردند (17/ 591). از شاگردان معروف او می‌توان از عزالدين اربلی پزشك (عيسی بك، همانجا) و كمال‌الدين حسن فارسی نام برد (مدرس رضوی، 28).

مآخذ

آستان قدس، فهرست؛
ابن حجر، احمد بن علی، الدُرر الكامنة، حيدرآباد دكن،1349 ق/ 1930 م؛
بستانی ف؛
حاجی خليفه، كشف؛
خليلی محمد، معجم ادباء الاطباء، نجف، 1365 ق/ 1946 م؛
صفدی، خليل بن ایبک، الوافی بالوفيات، به كوشش دُرُتئا كراوولسكی، بيروت، 1401 ق/ 1981 م؛
طعمه، عدنان جواد، مخطوطات برلين، ماربورگ، 1984 م؛
عيسی بك، احمد، معجم الاطباء، قاهره، 1942 م؛
غياث‌الدين كاشانی، جمشيد، مفتاح الحساب، به كوشش احمد سعيد الدمرداش و محمد حمدی الحنفی الشيخ، قاهره، 1967 م؛
مدرس رضوی، محمد تقی، «كمال‌الدين فارسی»، جاويدان خرد، س 1، شم‌ 1، بهار 1354 ش؛
نيز:

GAL, S;
GAS.
رضا انزابی‌نژاد