الآلات الرصدیة

اَلْآلاتُ الرَّصَدِیَّة، رساله‌ای نجومی به زبان عربی، نوشتۀ شیخ‌الرئیس ابوعلی‌سینا (370- 428ق / 980-1036م). شیخ این رساله را در باب دقیق ساختن کار رصد ستارگان تألیف کرده است. در آغاز رساله چنین آمده است: این مقالۀ شیخ‌الرئیس ابوعلی حسین بن عبدالله بن‌سینا دربارۀ شیوه‌ای است که وی برای ساختن آلات رصدی برگزیده است. غرض این است که این مقاله به دانش مجسطی در ضمن کتاب لواحق افزوده شود (مهدوی، 1). گویا کتاب لواحق مجموعۀ یادداشتهایی بوده که شیخ می‌خواسته در توضیح برخی از مطالب کتاب شفاء تا آخر عمر فراهم آورد و به آن کتاب ملحق سازد.
علمِ آلات رصدیه از فروع هیأت است و از طریق این علم، چگونگی تحصیل آلات رصدی پیش از شروع به رصد ستارگان، شناخته می‌شود؛ چه، رصد ستارگان جز به کمک افزارهای بسیار به دست نمی‌آید. پیش از ابن‌سینا، ابوجعفر محمد بن حسین خازن خراسانی (د میان 350-360ق / 961-970م) که از بزرگ‌ترین منجمان مسلمان و در خدمت ابوالفضل بن العمید، وزیر رکن‌الدولۀ دیلمی، به کار رصد مشغول بوده، کتابی به نام الآلات العجیبة الرصدیة در این باب نوشته و، چنانکه حاجی‌خلیفه می‌گوید، همۀ آلات رصدی مورد نیاز را بشرح نوشته است. به احتمال بسیار، کتاب شیخ نیز در تکمیل مطالب کتاب ابوجعفر خازن و نیز به منظور ارائۀ آلت یا آلات جدیدی بوده که به وسیلۀ آنها بتوان در شناخت علم هیأت به غایت استقصا رسید (1 / 145-147)، چه خود او می‌گوید: در این رساله غرض ما این است که آلتی رصدی وصف کنیم که توسط آن در شناخت علم هیأت و رصد کردن جایگاه ستارگان به غایت استقصا دست توان یافت (همانجا).
این کتاب را خاورشناسان معروف، ویدمان و یوینبول، با شرح و ترجمۀ متن به زبان آلمانی، در 1827م چاپ کرده‌اند. میکروفیلم این رساله در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران و کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی (سنای سابق) موجود است.

مآخذ

حاجی‌خلیفه، کشف‌الظنون، استانبول، 1941م؛ سنای (سابق)، فهرست خطی، 1 / 7؛ کتابخانۀ مرکزی و مرکز اسناد، فهرست میکروفیلمها، ص 626؛ مهدوی، یحییٰ، فهرست نسخه‌های مصنفات ابن‌سینا، دانشگاه تهران، 1333ش.

علی‌اصغر حلبی