اسحاق بن مراد

اِسْحاقِ بْنِ مُراد، پزشك‌ ترك‌ (سدۀ 8ق‌/ 14م‌). از زندگی‌ او چیزی‌ نمی‌دانیم‌، بجز آنكه‌ به‌ احتمال‌ قوی‌ در گرده‌، واقع‌ در شمال‌ آناتولی‌ زاده‌ شده‌، و در اواخر سدۀ 8ق‌، در دوران‌ حكومت‌ بایزید اول‌ (792- 805ق‌/ 1390-1402م‌)، در همین‌ منطقه‌ به‌ كار پزشكی‌ و تحقیق‌ دربارۀ خواص‌ داروها و به‌ ویژه‌ داروهای‌ گیاهی‌، اشتغال‌ داشته‌ است‌ (بروسه‌لی‌، 3/ 203؛ سارتن‌، III/ 1726؛ EI2).
دو اثر به‌ نامهای‌ خواص‌ الادویه‌ و خلاصة الطب‌، به‌ زبان‌ تركی‌ به‌ او نسبت‌ داده‌اند. اثر نخستین‌ در برخی‌ نسخه‌ها ادویۀ مفرده‌ نیز خوانده‌ شده‌ است‌. این‌ اختلاف‌ نام‌، احتمالاً بر اثر دو تحریر متفاوت‌ به‌ وجود آمده‌ است‌، زیرا تاریخ‌ تحریر در برخی‌ نسخه‌ها 790 و در برخی‌ دیگر 792ق‌ است‌ (سارتن‌، همانجا؛ EI2؛ اولمان‌، 285 ؛ ششن‌، 136).
این‌ دو از نخستین‌ آثار پزشكی‌ به‌ زبان‌ تركی‌ به‌ شمارند. خواص‌ الادویه‌ دربارۀ خواص‌ داروهای‌ گیاهی‌ و معدنی‌ و حیوانی‌ به‌ شیوۀ سده‌های‌ میانه‌ تألیف‌ شده‌ است‌. در این‌ كتاب‌ به‌ خواص‌ دارویی‌ علفها توجه‌ ویژه‌ مبذول‌ گردیده‌ است‌. بسیاری‌ از آگاهیهایی‌ كه‌ پیرامون‌ آثار درمانی‌ انواع‌ علفها در این‌ كتاب‌ گرد آمده‌، حاصل‌ جست‌ و جوی‌ اسحاق‌ بن‌ مراد در كوهستانهای‌ ارقوط و بررسی‌ و آزمایش‌ گیاهان‌ آن‌ منطقه‌ است‌. وی‌ در تدوین‌ این‌ اثر از قانون‌ ابن‌ سینا و ذخیرۀ خوارزمشاهی‌ نیز استفادۀ بسیار كرده‌ است‌ (آدیوار، II/ 7 ؛ سارتن‌، ششن‌، همانجاها). مؤلف‌ در این‌ اثر نام‌ تركی‌ داروها را به‌ ترتیب‌ الفبایی‌ آورده‌، و نام‌ فارسی‌ و عربی‌ آنها را نیز یاد كرده‌ است‌. وی‌ به‌ برخی‌ نكات‌ مربوط به‌ دستور زبان‌، املای‌ واژه‌ها و اصطلاحات‌ نیز پرداخته‌ است‌ و از این‌ رو كتاب‌ او را از نظر زبانی‌ نیز واجد اهمیت‌ شمرده‌اند (سارتن‌، اولمان‌، همانجاها؛ EI2).
در منابع‌ ما هیچ‌گونه‌ آگاهی‌ از محتوای‌ كتاب‌ خلاصۀ الطب‌ به‌ دست‌ داده‌ نشده‌ است‌، اما نسخه‌های‌ بررسی‌ شدۀ خواص‌ الادویه‌ شامل‌ بخشهای‌ دیگری‌ نیز هستند كه‌ در آنها، نشانه‌ها و شیوه‌های‌ درمان‌ بیماریها، به‌ویژه‌ بیماریهای‌ فراگیر در آن‌ زمان‌، بیان‌ شده‌اند. پایان‌ بخش‌ این‌ نسخه‌ها، رساله‌ای‌ در 5 باب‌ دربارۀ بهداشت‌ جنسی‌ است‌ (آدیوار، سارتن‌، همانجاها؛ EI2؛ اولمان‌، 286). روشن‌ است‌ كه‌ این‌ مطالب‌، با عنوان‌ خواص‌ الادویه‌ یا ادویۀ مفرده‌، هماهنگی‌ ندارند. پس‌ به‌ احتمال‌ قوی‌ این‌ بخشها به‌ كتاب‌ خلاصۀ الطب‌ مربوط می‌شوند و عنوان‌ خواص‌ الادویه‌ به‌ خطا شامل‌ آنها گردیده‌ است‌.
از آثار یاد شده‌ نسخه‌هایی‌ با عنوان‌ خواص‌ الادویه‌ یا ادویۀ مفرده‌ در كتابخانه‌های‌ توپكاپی‌ سرای‌، آماسیه‌ و مجموعۀ روان‌ كوشكی‌ و نیز كتابخانۀ ملی‌ پاریس‌ نگهداری‌ می‌شوند. در نسخۀ پاریس‌ نام‌ مؤلف‌ مراد بن‌ اسحاق‌ ذكر شده‌ است‌ (آدیوار، سارتن‌، ششن‌، همانجاها).
اسحاق‌ بن‌ مراد كتاب‌ تقویم‌ الابدان‌ ابن‌ جزله‌، و نیز احتمالاً الجامع‌ لمفردات‌ الادویۀ و الاغذیۀ ابن‌ بیطار را به‌ تركی‌ ترجمه‌ كرده‌ است‌ (اولمان‌، 285 ؛ ششن‌، 23).

مآخذ

بروسه‌لی‌، محمد طاهر، عثمانلی‌ مؤلفلری‌، استانبول‌، 1342ق‌؛
ششن‌، رمضان‌، فهرس‌ مخطوطات‌ الطب‌ الاسلامی‌ فی‌ مكتبات‌ تركیا، استانبول‌، 1404ق‌/ 1984م‌؛
نیز:

Ad o var, A.A., Osmanli Turklerinde ilim, Istanbul, 1943;
EI 2 ;
Sarton, G., Introduction to the History of Science, Baltimore, 1948;
Ullmann, M., Die Medizin im Islam, Leiden/ K N ln, 1970.
محمدعلی‌ مولوی‌