اَبوالْخِیرِ اِشْبیلی، ملّقب به شجّار، از دانشمندان برجسته در كشاورزی. وی در اشبیلیه به دنیا آمد. از سرگذشت او اطلاعی در دست نیست، همین اندازه میدانیم كه در اواخر سدۀ 5 ق / 11 مظضمن گردشهای علمی خویش در جنگلها، باغها و مزارعِ الشرف (منطقهای در اشبیلیه)، با ابوعمر احمد بن محمد بن حجاج، گیاهشناس و مؤلف اشبیلی، آشنا شده و در 494 ق / 1100 م نزد پزشك اشبیلی، ابوالحسن شهاب معیطی درس میخوانده است. اثر او كه بعدها عنوان الفلاحة یافت، یكی از مآخذ كتاب الفلاحۀ ابن عوّام (ه م) بوده است (ابوالنصر، 28(4) / 557؛ EI2, I / 135-136, II / 901). مقالات او و معاصرانش ابن فاضل اندلسی، ابن حجاج اشبیلی، ابن وافدلخمی و ابن بصال، نخستین مقالاتی بود كه در اسپانیا دربارۀ كشاورزی نوشته میشد (پرس، 197).
آثـار
كتاب مشهور او الفلاحة، اثری است علمی و مبتنی بر تجربه و مشاهدات شخصی ابوالخیر دربارۀ رستنیهای بیشههای الشرف، گرچه مانند نوشتههای كهنتر دربارۀ كشاورزی مطالب عامیانه و خرافی نیز دارد. كتاب مزبور مشتمل بر این مطالب است: ملاحظات كلی دربارۀ گیاهان و انواع گوناگون آنها، نحوۀ درختكاری، زمان مناسب برای كاشت و رشد و باروری هر گیاه، آفات گیاهی، طرز تكثیر گیاهان و دانهها، اطلاعاتی دربارۀ زنبور عسل و جانوران خانگی و جانوران وحشی و موذی. پایان كتاب به تجارب كلی و مطالبی مربوط به هواشناسی و ستارهشناسی اختصاص دارد (EI2, II / 901). ابوالخیر در تألیف این اثر از كتاب النبات ابوالحنیفۀ دینوری و الفلاحة النبطیۀ ابن وحشیه نیز استفاده كرده است. یك نسخه از این اثر ضمن مجموعۀ شمارۀ 4764 در كتابخانۀ ملی پاریس (بلوشه، 13) و نسخهای دیگر در جامع زیتونۀ تونس نگهداری میشود (امین، 3 / 29). كتابی كه به نام الفلاحة در 1357- 1358 ق در فارس به چاپ رسیده، به غلط به ابوالخیر نسبت داده شده است (نك : EI2، همانجا).
مآخذ
ابوالنصر، عادل، «من آثار العرب الزرعیة فی الاندلس»، مجلة الجمع العلمی العربی، دمشق، 1373 ق / 1953 م؛ امین، حسن، الموسوعة الاسلامیة، بیروت، 1396 ق / 1976 م؛ نیز:
Blochet; EI2; Pérès, Henri, La Poésoe andalouse en arabe classique, Paris, 1953.