ابو الحجاج نیشابوری

اَبوالحَجّاجِ نِيْشابوری، يوسف بن احمد، رياضي‌دان ايراني. بروكلمان نام پدر وی را يك‌جا سليمان (GAL, S, II / 296) و جای ديگر احمد (همان، II / 1025) آورده است كه دومی درست‌تر مي‌نمايد (نك‌ : GAS, V / 313؛ زوتر، 199؛ ورهووه، 54؛ قربانی 73). از زندگی وی هيچ آگاهی دردست نيست. ورهووه احتمال داده كه وی در سدۀ 4 ق / 10 م مي‌زيسته است (همانجا).

آثـار

از ابوالحجاج نيشابوری فقط يك اثر به زبان عربی به نام بلوغ الطِلاب الی الحقائق فی علم الحساب باقی مانده كه سزگين در نام كتاب به جای طلاب (= مطالبه و بازجست)، طُلّاب آورده است (نك‌ : GAS، همانجا؛ قس: زوتر، ورهووه، قرباني، GAL, S، همانجاها). نسخۀ موجود اين كتاب در 843 ق / 1439 م كتابت شده و مشتمل بر 3 مقاله در علم حساب است:
الف ـ «فی ما يحتاج اليه المتعلمون من الحساب الهتدی من الضرب و القسمة و الجذر و غير ذلك». در اين مقاله نحوۀ محاسبات مختلف از قبيل ضرب، تقسيم و جذر مورد بحث قرار گرفته است.
ب ـ «فی ضرب الاعداد و قسمتها و ما يحتاج اليه اصحاب التخوت و موازين الاعمال المتقدمة فی المقالة الاولي». اين مقاله دربارۀ استفاده از «تخت و تراب» در محاسبات و نيز آزمون درستی محاسبات انجام شده، تهيه شده است (نك‌ : قرباني، همانجا، حاشيۀ 2 و 3).
ج ـ «فی غرائب [الحساب] الهندی طرائفه و مُلَح اعماله». اين مقاله دربارة شگفتيهای اعداد و بازی با آنها تنظيم شده است (همو، 73-74). اين نسخه در كتابخانۀ دانشگاه ليدن به شمارۀ 780 نگاهداری مي‌شود (ورهووه، همانجا).

مآخذ

قرباني، ابوالقاسم، زندگي‌نامۀ رياضي‌دانان دورۀ اسلامي، تهران، 1365 ش؛
نيز:

GAL, S;
GAS;
Suter, Heinrich, Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre werke, Leipzig, 1900;
voorhoeve.

يونس كرامتي