ابن هندو

اِبْنِ هِنْدو، نام چند تن از کاتبان، شاعران و ادیبان ایرانی نژاد سده‌های 4 و 5 ق / 10 و 11 م. زندگی‌نامۀ دو تن از آنان چنان به هم آمیخته است که تفکیک یکی از دیگری دشوار می‌نماید. منابع ما در موارد بسیار، روایات مربوط به علی را به پدرش حسین نسبت داده‌اند و یا روایات مربوط به حسین را ذیل نام علی نهاده‌اند. ما کوشیده‌ایم این دو تن را از هم باز شناسیم و زندگی‌نامۀ مستقلی برای هریک بنگاریم. با اینهمه، بعید نیست که مدارکی تازه یافت شود و در درست بودن برخی از تصورات ما تردید ایجاد کند.
این خاندان، احتمالاً همه منسوب به خاندان شیعی مذهب آل هندو بوده (امینی، 4 / 172) و موطن اصلی نیاکان آنان هندوجان (هندیجان کنونی)، از روستاهای پیرامون قم، بوده است و کلمۀ «هندو» در نام و نسبشان نشانۀ تبار هندی آنان نیست (مدرسی، 2 / 178؛ دانش‌پژوه، 27؛ قس: مایرهوف، 95؛ فروخ، 3 / 88). با اینهمه، چنین نیز می‌توان پنداشت که لفظ هندو در نام آن روستا، دلیل بر اقامت گروهی مهاجر هندی در آن بوده است. اما نسبت قمی (نک‌ : باخرزی، 1 / 608؛ ماخروخی، 80)، رازی، بغدادی و احیاناً طبرستانی که در بعضی منابع به دنبال نام آنان آمده، بی‌گمان از آنجاست که اعضای این خاندان به قم با دیگر شهرها مناصب دولتی داشته‌اند.

1. ابوالفرج محمد بن هندوی رازی

شاعر اهل بیت (ع). ابن شهر آشوب وی را در شمار شاعرانی قرار داده که با حفظ حریم تقیه، مده اهل بیت (ع) می‌گفته‌اند و ابیاتی از سروده‌های وی را در بزرگداشت روز غدیر خم نقل کرده است (معالم، 152، مناقب، 3 / 28). امینی به مناسبت نقل همین ابیات، در کتاب الغدیر، وی را سر سلسلۀ آل هندو دانسته و پس از آن، شرح حال دیگر مشاهیر این خاندان و پاره‌ای از اشعار آنان را نقل کرده است (4 / 172-174).

2. ابوالفرج حسین بن محمد بن هندو

در آغاز، یکی از شاعران و دبیران دیوان انشای عضدالدولۀ دیلمی (حک‌ ‌338-372 ق) در فارس بود (تنوخی، 4 / 58). هنگامی که متنبی در 354 ق از ارّجان، میان شیراز و اهواز، دیدار کرد، ابن‌هندو نیز در آن شهر می‌زیسته است (دانشنامه) و بعید نیست که در دستگاه ابوالفضل ابن‌عمید (د 360 ق) فرماندار ارّجان مشغول خدمت بوده باشد. همچنین، از آنجا که مافروخی (همانجا)، ابوالفرج ابن‌هندوی قمی را از متقدمان اهل ادب اصفهان برشمرده است، می‌توان احتمال داد که وی مدت زمانی نه چندان کوتاه هم در اصفهان، در خدمت صاحب بن عباد (د 385 ق) دبیر ویژۀ مؤیدالدوله (د 373 ق) بوده باشد.
ابن‌هندو را زمانی دیگر، در جمع یاران و ملازمان صاحب بن عباد وزیر فخرالدوله (د 387 ق) در شهر ری می‌یابیم. ثعالبی ضمن اشاره به این مطلب، وی را از دست پروردگان مکتب ادبی صاحب بن عباد به شمار آورده، بر حسن تأثیر مصاحبت صاحب بن عباد در شعر و ادب و مقامات ابن‌هندو تصریح دارد (یتیمة، 3 / 394). وی قطعات و قصاید متعددی در مدح صاحب بن عباد سروده که به «صاحبیات» معروف شده است (برای نمونه‌ای از آنها، نک‌ : همان، 3 / 395-396).
گویا ابن‌هندو سرانجام تاوان این روابط صمیمانه با صاحب بن عباد را نیز داده است (نک‌ : محقق، 207)، زیرا بعید نیست که صاحبیات وی، حسد ابوالفضل ابن‌عمید را برانگیخته باشد. ابن‌عمید به گزارش ابوحیان (ص 253) در کار گروهی از اهل کتابت از جمله ابن‌هندو چندان دسیسه کرد که عاقبت مورد سرزنش یاران خود قرار گرفت. ابن ابی اصیبعه (2 / 364- 369) شرح حال مختصر و اشعار حسین بن هندو را که ثعالبی در یتیمة (3 / 394-396) آورده، با شرح حال و اشعار و فهرست آثار علی بن حسین بن هندو که همو در تتمة (1 / 134-144) آورده، درهم آمیخته است، حال آنکه تأکیدات ثعالبی در هر دو فقره (نک‌ : یتیمة، 3 / 396؛ تتمة، 1 / 135)، راه را بر چنین تلفیقی می‌بندد.
در معجم الادباءِ یاقوت نیز گزارش تنوخی و روایت و شعر نقل شده از ابوجعفر بن سهل هروی که راجع به حسین بن هندو بوده، با گزارشهای مربوط به شرح حال و اشعار علی بن حسین بن هندو، درهم آمیخته (نک‌ : 13 / 136-137) و این خلط و به هم ریختگی از این دو منبع به منابع بعدی راه یافته است (برای نمونه، نک‌ : ابن‌فضل‌اللـه، 9 / 30-33؛ ابن‌شاکر، فوات، 3 / 13- 18). این درهم ریختگی، خوشبختانه در برخی منابع متأخر تصحیح شده است. امینی (همانجا) کوشیده است که تا سر حد امکان این رشته‌های به هم ریخته را از یکدیگر باز شناسد و حتی در نامۀ دانشوران (3 / 127-134) نیز به رغم آشوبی که در شرح احوال این مردان می‌بینیم، گویی کوششی در تفکیک آنان به کار گرفته شده است.

3. ابوالفرج علی بن حسین بن هندو

کاتب، ادیب و شاعر مشهور. ظاهراً زادگاه و محل نشو و نمای وی طبرستان بوده است (نک‌ : ابن‌اسفندیار، 1 / 125). یاقوت (13 / 139) دو بیت شعر از سروده‌های وی را در شکایت از اهل ری نقل کرده که می‌تواند بر اقامت او در آن شهر ــ احیاناً در کودکی یا نوجوانی ــ دلالت داشته باشد. وی در نیشابور دانشهای یونانی و متون فلسفی را نزد ابوالحسن وائلی یا عامری (د 381 ق) و سپس دانش پزشکی را نزد ابوالحسن وائلی یا عامری (د 381 ق) و سپس دانش پزشکی را نزد ابن‌خمّار (ﻫ م) فرا گرفت (نک‌ : ابن‌هندو، 16، 28، 53، 60؛ یاقوت، 13 / 137؛ ابن‌شاکر، عیون، ذیل حوادث 420 ق، فوات، 3 / 13).
از زندگانی اجتماعی و درباری ابن‌هندو آگاهیهای پراکنده و ناقصی به ما رسیده است که پیوند آنها به یکدیگر آسان نمی‌نماید. از آنجا که خاندان وی در ری منزلتی داشته و نیاکان او همه از کارگزاران سلطان بوده‌اند (یاقوت، همانجا)، می‌توان حدس زد که وی دانشهای مقدماتی لازم برای تصدی مشاغل دیوانی از جمله علوم ادبی و فن ترسل و نگارش را به خوبی آموخته بود و چنین به نظر می‌رسد که همۀ عمر خود را در دیوانهای آل بویه و آل زیار گذرانیده باشد. ابن‌هندو همچنین از کاتبان سیده خاتون (د 419 ق / 1028 م) بیوۀ فخرالدولۀ دیلمی (نک‌ : بیهقی، 87) بوده که ابتدا به بهانۀ خردسالی فرزندش مجدالدوله (حک‌ ‌387-420 ق) سررشتۀ امور مملکت را به دست گرفته و بعدها نیز درواقع، او بود که به جای مجدالدوله حکومت می‌کرد (دربارۀ ابیات هجوآمیز ابن‌هندو دربارۀ مجدالدوله، نک‌ : ثعالبی، تتمة، 1 / 139).
ابن‌هندو در روزگار وزارت فخرالملک ابوغالب بن خلف (401-407 ق) وزیر بهاءالدوله (حک‌ ‌379-403 ق) و سلطان‌الدوله (حک‌ 403-415 ق) به بغداد سفر کرد و او را ستود (یاقوت، همانجا). وی گویا پیش از 400 ق به دربار فرمانروایان زیاری گرگان ازجمله قـابوس بن وشمگیر (حک‌ ‌366-402 ق) پیوسته است (نک‌ : همو، 13 / 141-142، نیز نک‌ : 13 / 138، 144). وی پس از قدرت یافتن فلک المعالی منوچهر بن قابوس (حک‌ ‌403-423 ق)، او را به قصیده‌ای شیوا مدح گفت، ولی منوچهر که از شعر و ادب عرب بهره‌ای نداشت، چیزی از آن اشعار در نیافت و شاعر را صله‌ای نبخشید. ابن‌هندو نیز با قطعه شعر دیگری او را هجو کرد و سپس از بیم جان، به نیشابور گریخت (همو، 13 / 145-146). ابوالفضل بندنیجی، شاعر معاصر وی، گوید: ابوالفرج بن هندو را در سالهای پس از 410 ق در جرجان (گرگان) در زُمرۀ کاتبان یافتم و در آن دیار به نکویی شعر و کثرت فضل و ادب شهره بود (همو، 13 / 136).
به روایت ابن‌اسفندیار (1 / 101-102) هنگامی که مردم با سید ابوطالب یحیی بن حسین، امام زیدیه (421 ق / 1030 م) بیعت کردند، ابن‌هندو اشعاری در این باب سرود و محلی (ص 320) این اشعار را نشانۀ تحولی در اندیشه‌های ابن‌هندو پنداشته است. روایت دیگری از ابن‌اسفندیار (1 / 126) حاکی از آن است که ابوالفرج علی بن حسین بن هندو در عهد شرف‌المعالی انوشیروان (پسر فلک‌المعالی) که در 423 ق / 1032 م وارث تاج و تخت شد، منشور قضای آمل را به خط بسیار خوش نوشت. بجز این چند روایت، اطلاع دیگری از ابن‌هندو در نیمۀ دوم عمر وی در دست نیست و احتمالاً همین بی‌اطلاعی موجب پیدایش اقوال متناقضی دربارۀ محل و تاریخ وفات او شده است (نک‌ : ابن‌شاکر، عیون، فوات، همانجاها)، چندانکه هیچ تاریخ دقیقی در این باب نمی‌توان عرضه کرد. چه بسا که پس از همان سالهای 410 و 420 ق که در برخی منابع، سال مرگ وی ذکر شده (همانجاها؛ حاجی خلیفه، 2 / 1762؛ EI2)، وی بار دیگر به طبرستان بازگشته و جاه و مقامی یافته و چنانکه در روایت دیگری از ابن‌اسفندیار آمده (1 / 125)، سرانجام در استراباد وفات یافته و در منزلی که ملک شخصی او بوده، به خاک سپرده شده باشد و با این ترتیب، حتی صحت تاریخ 455 ق نیز که در نامۀ دانشوران (3 / 130) آمده، هرچند مأخذ آن برای ما شناخته نیست، چندان بعید نخواهد بود.
ابن‌هندو در نظم و نثر چیره‌دست بود و لطافت برخی از اشعارش ثعالبی را به ستایش واداشته ( تتمة، 1 / 134-135) و دیوان شعرش، باخرزی را شیفته ساخته است (1 / 609). از بررسی مجموع اشعاری که از ابن‌هندو در دست است (همو، 1 / 609- 618؛ بیرونی، 114، 133؛ محمد بن اَیدمر، 1 / 313، 2 / 2، 10، 13، 50، 93، 119، 146، 3 / 151، 195، 206، 217، بیشتر ابیاتی که در این کتاب نقل شده، در هیچ‌یک از منابع دیگر دیده نمی‌شود)، چنین برمی‌آید که وی به شعر «مناسبات» و قطعات نکته‌آمیز و حتی گاه هرزه (مثلاً یک دو بیتی در تتمة ثعالبی، 1 / 140) تمایل داشته است و شاید همین امر موجب شده که حاجی خلیفه (نک‌ : چ فلوگل، 3 / 252) همۀ دیوان او را هزلیات بپندارد، اما شعر او بیشتر استوار و محتشم، و به قول کردعلی (ص 38) روان، دلپذیر، پندآموز و برخوردار از ابداع و ابتکار است. وی حتی به سبب معانی حکمت‌آمیز، سروده‌های شاعر را به اشعار متنبی تشبیه کرده است.
شوقی ضیف (ص 606- 608) آنجا که به گزارش و تحلیل رواج غزل‌سرایی در دوران حکومتهای محلی سده‌های 4 و 5 ق می‌پردازد، با استشهاد به برخی از اشعار ابن‌هندو، توانایی او را در سرودن قطعات غزل‌گونه و بهره‌گیری از مفاهیم تازه و معانی ابتکاری می‌ستاید. از نثر ادیبانۀ ابن‌هندو، فصلی از رسالۀ هزلیۀ او (نک‌ : آثار) و بخشی از کلمات قصار وی که برگرفته از حکمتها و پند و اندرزهای پیشینیان است، در منابع موجود، آمده است (نک‌ : بیهقی، 87- 88).
در روزگار ابن‌هندو، معمول چنان بود که بیشتر دانش‌پژوهان مقدمات و مصطلحات طب، فلسفه و مانند آنها را نیز ضمن دروس عمومی فرامی‌گرفتند. ابن‌هندو نیز به همین شیوه، علم می‌اندوخت و سپس با عنایت به چندین منبع، مدخلی بر فلسفه و سپس درآمدی بر علم طب تهیه کرد که مشتمل بر مصطلحات، مبانی و رؤوس مسائل طب و فلسفه است (نک‌ : آثار). این کتابها، از آنجا که مختصر و ساده‌اند و به بیانی بسیار روشن و مفهوم تدوین شده‌اند و از نظم و ترتیبی شایسته بهره‌مندند، سخت مقبول افتاده‌اند و به خصوص مدخل طبی او، پیوسته مورد استفادۀ طلاب و اهل علم قرار گرفته است (نک‌ : همو، 87) و حتی مورد توجه بزرگان اطبای پس از وی واقع شد و از منابع کار ایشان گردید (برای نمونه، نک‌ : قلانسی، 49، 51-53). با اینهمه، دو اثر مذکور تنها شامل مصطلحات و مقدمات فلسفه و پزشکی است و از پژوهشهای تخصصی تقریباً بی‌بهره است. به همین جهت دشوار می‌توان ابن‌هندو را پزشک با فیلسوف نامید (نک‌ : یاقوت، همانجا، که او را شاعر و ادیبی «متفلسف» خوانده؛ قس: خلیلی، 2 / 19؛ کحاله، 7 / 82). اما حضور ذهنی که ابن‌هندو در این علوم داشت، پندار دانشمند بودن را در او تقویت می‌کرد، چنانکه روزی به بهانۀ انصراف یکی از مستمعان ظاهراً صاحب نام، از حوزۀ درس وی، مثنوی بلندی سروده و طی آن خویشتن را به احاطه و وقوف بر علوم و فنون مختلف ستوده است (ابن‌اسفندیار، 1 / 126- 128).

آثـار

الف ـ چاپی

1. الکلم الروحانیة من الحکم الیونانیة، که در 1318 ق در قاهره به چاپ رسید. ابن‌هندو در این کتاب سخنان نغز حکیمان یونان را که کمابیش حکم مثل سایر پیدا کرده‌اند، گرد آورد و در حدود نیمی از کتاب را به افلاطون اختصاص داد و آنگاه به دیگر فلاسفه که برخی از ایشان در میان مسلمانان ناآشنا هستند، پرداخت (نک‌ : کردعلی، 38-41)؛ 2. مفتاح الطب و منهاج الطلاب. این کتاب به کوشش مهدی محقق و محمدتقی دانش‌پژوه در تهران (1368 ش) به چاپ رسیده است و دارای 3 پیوست و ترجمۀ خلاصۀ آن به دو زبان فارسی و انگلیسی است؛ 3. ملتقطات من الرسالة المشوقة، که گزیده‌ای از الرسالة المشوقة فی المدخل الی علم الفلسفۀ اوست. این اثر در 7 فصل تنظیم یافته و به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه در مجلۀ جاویدان خرد (ص 30- 33) به چاپ رسیده است.

ب ـ خطی

1. مقالة فی وصف المعاد الفلسفی. این رساله به گفتۀ دانش‌پژوه (ص 28) در 14 باب به ابوعلی رستم بن شیرزاد، پادشاه طبرستان، تقدیم شده است و گویا همان کتاب النفس باشد که در بعضی از مآخذ نامی از آن رفته است (نک‌ : بیهقی 86؛ شورا، 2 / 400؛ قس: صفا، 1 / 321). مباحث عمدۀ این رساله دربارۀ شناخت نفس و کیفیت معاد نفس ناطقه و سازگاری معاد فلسفی با معاد دینی است. نسخه‌ای از این رساله در دانشکدۀ الهیات تهران (الهیات، 143، 149) موجود است که صفحۀ پایان ندارد و نیز نسخه‌ای دیگر با نام رسالة فی معرفة النفس در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران (مرکزی، 16 / 309) نگهداری می‌شود. در کتابخانۀ مجلس شورا (شورا، همانجا) تنها 3 صفحه از آغاز این رساله با عنوان «رسالة عملها علی بن الحسین بن هندو» موجود است (نک‌ : مرکزی، همانجا)؛ 2. فی حدود الاشیاء الطبیة، که درواقع بخشی (باب دهم) از کتاب مفتاح الطب است (نک‌ : GAL, S, I / 426).

ج ـ آثار یافت نشده

1. الامثال المولدة. ابن‌اسفندیار بخشی از این اثر ابن‌هندو را نقل کرده است (1 / 126، 166)؛ 2. انموذج الحکمة (بیهقی، همانجا)؛ 3. البلغة من مجمل اللغة (ابن‌اسفندیار، 1 / 126)؛ 4. دیوان شعر (ابن ابی اصیبعه، 2 / 369؛ بیهقی، همانجا). باخرزی (1 / 609) و ابوالرجاء قمی (ص 228) بر دیوان او دست یافته بودند و به گزارش ابن‌اسفندیار زباده بر 000‘15 بیت داشته است (همانجا)؛ 5. رسائل تازی، در 5 مجلد (ابن‌اسفندیار، بیهقی، همانجاها)؛ 6. الفرق بین المذکر و المؤنث (ابن‌اسفندیار، همانجا)؛ 7. المساحة (همانجا)؛ 8. المشرقة فی المدخل الی علم الفلسفة. ابن‌هندو در مقدمۀ کتاب مفتاح الطب از آن یاد کرده و در سبک نگارش و حجم همانند مفتاح الطب بوده است (نک‌ : ابن‌هندو، 1 / 172)؛ 9. نزهة العقول (ابن‌اسفندیار، همانجا)؛ 10. الوساطة بین الزناة و اللاطة (ابن‌اسفندیار، ابن ابی اصیبعه، همانجاها) که همان رسالۀ هزلیۀ اوست و فصلی از آن در تتمة الیتیمۀ ثعالبی (1 / 143-144) آمده است.

4. ابوالشرف عمادبن ابی الفرج علی بن حسین بن هندو

ادیب و شاعر. به گفتۀ باخرزی، با آنکه وی در شعر و ادب به پای پدر نمی‌رسیده، آثار علم و ادب خاندانش در او مشهود بوده و راوی اشعار و آثار پدر بوده است. باخرزی با اشاره به اینکه شاعر مدتی تربیت دو فرزند او را برعهده داشته، از روح ناآرام و ماجراجوی ابوالشرف در آستانۀ 40 سالگی گزارش می‌دهد و نمونه‌هایی از اشعار او را می‌آورد (1 / 609، 618-621).

5. ابوالسماح بن ابی الفرج علی بن هندو

برادر پدری ابوالشرف عماد که ظاهراً با تکیه بر ثروت و شهرت پدری (نک‌ : همو، 10 / 622؛ ابیات سرودۀ پدر خطاب به او) در روزگار پدر و برادرش مورد توجه خاص و عام بوده، اما فرزند خلفی برای خاندان خویش نبوده است (نک‌ : همو، 1 / 621-622).

مآخذ

ابن ابی اصیبعه، احمد بن قاسم، عیون الانباء، بیروت، 1377 ق / 1957 م؛
ابن اسفندیار، محمد بن حسن، تاریخ طبرستان، به کوشش عباس اقبال، تهران، 1320 ش؛
ابن شاکر کتبی، محمد، عیون التواریخ (حوادث 410- 459 ق)، نسخۀ عکسی موجود در کتابخانۀ مرکز؛
همو، فوات الوفیات؛
به کوشش احسان عباس، بیروت، دارصادر؛
ابن شهرآشوب، محمد بن علی، معالم العلماء، نجف، 1380 ق / 1961 م؛
همو، مناقب آل ابی‌طالب، قم، مؤسسۀ علامه؛
ابن فضل‌اللـه عمری، احمد بن یحیی، مسالک الابصار، به کوشش فؤاد سزگین، فرانکفورت، 1408 ق / 1988 م؛
ابن‌هندو، علی بن حسین، مفتاح الطب و منهاج الطلاب، به کوشش مهدی محقق و محمدتقی دانش‌پژوه، تهران، 1368 ش؛
ابوحیان توحیدی، علی بن محمد، مثالب الوزیرین، به کوشش ابراهیم کیلانی، دمشق، 1961 م؛
ابوالرجاء قمی، تاریخ الوزراء، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، تهران، 1363 ش؛
الهیات تهران، خطی؛
امینی، عبدالحسین، الغدیر، بیروت، 1387 ق / 1967 م؛
باخرزی، علی بن حسن، دمیة القصر، به کوشش محمد تونجی، بیروت، 1391 ق؛
بیرونی، ابوریحان، الجماهر فی معرفة الجواهر، بیروت، عالم الکتب؛
بیهقی، علی بن زید، تتمة صوان الحکمة، به کوشش محمد شفیع، لاهور، 1935 م؛
تنوخی، محسن بن علی، نشوار المحاضره، به کوشش عبود شالجی، بیروت، 1392 ث / 1972 م؛
ثعالبی، تتمة الیتیمة، به کوشش عباس اقبال، تهران، 1353 ق؛
همو، یتیمة الدهر، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت، 1352 ق؛
حاجی خلیفه، کشف؛
همو، همان، به کوشش گوستاوفلوگل، لایپزیک، 1842 م؛
خلیلی، محمد، معجم ادباء الاطباء، نجف، 1365 ق / 1946 م؛
دانش‌پژوه، محمدتقی، «سرگذشت ابن‌هندوی طبرستانی و رسالۀ مشوقۀ او»، جاویدان خرد، 1397 ق؛
س 3، شم‌ ‌2؛
دانشنامه؛
شورا، خطی؛
صفا، ذبیح‌اللّه، تاریخ علوم عقلی در تمدن اسلامی، تهران، 1356 ش؛
ضیف، شوقی، عصر الدول والامارات، قاهره، 1980 م؛
فروخ، عمر، تاریخ الادب العربی، بیروت، 1981 م؛
قلانسی، محمد بن بهرام، اقراباذین، به کوشش محمد زهیر بابا، حلب، 1403 ق / 1983 م؛
کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛
کردعلی، محمد، «کنوز الاجداد»، مجلة المجمع العلمی العربی، دمشق، 1368 ق / 1949 م؛
شم‌ ‌24؛
مافروخی، مفضل بن سعد، محاسن اصفهان، به کوشش جلال‌الدین تهرانی، تهران، 1312 ش؛
مایرهوف، ماکس، «من الاسکندریة الی بغداد»، التراث الیونانی فی الحضارة الاسلامیة، به کوشش و ترجمۀ عبدالرحمن بدوی، کویت، 1980 م؛
محقق، مهدی، تعلیقات بر مفتاح الطب (نک‌ : هم‌ ، ابن‌هندو)؛
محلی، حمید بن احمد، «حدائق الوردیة فی مناقب ائمة الزیدیة»، ضمن اخبار ائمة الزیدیة، به کوشش ویلفرد مادلونگ، بیروت، 1987 م؛
محمد بن ایدمر، کتاب الدر الفرید و بیت القصید، به کوشش فؤاد سزگین، فرانکفورت، 1408 ق / 1988 م؛
مدرسی طباطبایی، حسین، تربت پاکان، قم، 1355 ش؛
مرکزی، خطی؛
نامۀ دانشوران، قم، دارالفکر؛
یاقوت، ادبا؛
نیز:

EI2;
GALl, S.

بخش ادبیات عرب