تحریر المجسطی

تَحْریرُالْمَجِسْطی، روایت عربی بازنگاری شدۀ مجسطی بطلمیوس، توسط نصیرالدین طوسی. نگارش آثاری در تفسیر، شرح، تلخیص، اصلاح، یا تحریر و بازنگاری تمام یا بخشی از مجسطی بطلمیوس از سنتهای ریشه‌دار ریاضیات و نجوم اسلامی بود (نک‌ : ه‌ د، 12 / 260). نصیرالدین طوسی نیز به پیروی از همین سنت، در 644ق هنگامی که در دژ الموت همنشین اسماعیلیان بود، تحریرالمجسطی را پدید آورد. وی در مقدمۀ کوتاه خود، علت فراهم آوردن این تحریر را کاستیهای تلخیصهای پیشین از یک‌سو و درخواست «حسام‌الدین و سیف‌المناظرین حسن بن محمد سیواسی»، دانشمند اسماعیلی مذهب یاد کرده است (نک‌ : گ 1 ب).
نصیرالدین در این تحریر از ترجمۀ عربی اسحاق بن حنین که ثابت بن قره آن را ترجمه کرده بود، پیروی کرده (همانجا)، اما ظاهراً او نیز همچون ابن صلاح همدانی (ه‌ م) به روایت اصلاح نشدۀ ترجمۀ اسحاق بن حنین و نیز ترجمۀ حجاج بن یوسف از مجسطی دسترسی داشته است؛ زیرا در برخی موارد از «نسخۀ اسحاق» و نسخه‌های «حجاج» و «ثابت» در کنار یکدیگر یاد کرده است (گ 12 ب، 62 ب).
گرچه ‌نصیرالدین قصد داشته‌ ضمن حذف بحثهای‌ نظری کتاب، ترتیب مقالات 13گانۀ متن اصلی کتاب و فصول و قضایای هر مقاله را مطابق روایت اسحاق‌ـ ثابت حفظ کند (گ 1 ب)، اما گرایش وی به اختصار موجب شده است که به جای تکرار مطالب مشابه در موارد مختلف، یکی را به دیگری ارجاع دهد. مثلاً پس از تحریر فصل ششم از مقالۀ دهم آورده است: از مقالۀ دهم 4 فصل و 12 شکل (قضیه و مسئله) مشتمل بر بیان احوال (خروج از مرکز) مریخ باقی‌بود که من آن را برای ایجاز و دوری از تکرار با 8 فصل و 22 شکل مقالۀ یازدهم مشتمل بر همین‌موضوعات دربارۀ مشتری و سپس زحل آمیختم (گ73 پ).
افزوده‌های نصیرالدین بر کتاب غالباً به صورت «اَقولُ... نَعودُ (یا اعود) الی الکتاب» آمده است (مثلاً گ62 ب، 70 ب، 72 ب). این توضیحات غالباً شرح مباحث ریاضی و نجومی است، اما در یک مورد، آنجا که بطلمیوس تألیف کتابی دربارۀ ربع مسکون و مشخص کردن عرض شهرها به قیاس نصف‌النهار اسکندریه را وعده کرده، نصیرالدین افزوده است که این کتاب موعود همان جغرافیای بطلمیوس است (گ 19 آ).
شرح نصیرالدین دربارۀ برخی تقویمها، ازجمله تقویم یزدگردی (گ 31 ب، 73 الف)، از مهم‌ترین افزوده‌های وی به‌شمار می‌آید. نصیرالدین در فصل پنجم از مقالۀ هفتم، جداول مختصات ستارگان را ظاهراً برای حفظ اندازه‌گیریهای بطلمیوس بی‌هیچ تغییری از ترجمۀ اسحاق‌ـ ثابت نقل کرده است (گ 51 الف ـ 58 آ)،‌ در حالی که طول این‌ستارگان از روزگار رصد بطلمیوس‌ تا روزگار وی به‌سبب حرکت‌ تقدیمی‌ زمین، تغییر بسیار داشته است.‌پیش از وی عبدالرحمان‌صوفی در صورالکواکب و ابوریحان‌بیرونی در القانون المسعودی این جداول را با توجه به‌تأثیر حرکت تقدیمی روزآمد کرده بودند (این تغییرات در روزگار خواجه بیشتر هم شده بود). خواجه نصیر در ترجمۀ فارسی‌صورالکواکب عبدالرحمان نیز طول ستارگان را به‌همان صورت خود رها کرده است ‌(برای مقایسۀ طول ستارگان صورت فلکی میزان، نک‌ : صوفی، روایت عربی، 257،قس ‌همان،‌ترجمۀ نصیرالدین،‌187؛ نیز بیرونی، 1074-1075).
نصیرالدین به ندرت به دیدگاههای دانشمندان دورۀ اسلامی اشـاره کرده است. مثلاً هنگـام بحث دربـارۀ سیـارۀ زهره ــ که بسیاری از دانشمندان قدیم مدل بطمیوسی حرکت این ستاره را نمی‌پذیرفتند ــ سخن مشهور ابن‌سینا را که«من زهره را به چشم خود دیدم که همچون خالی بر روی خورشید بود» (گ 61 ب) و نیز در مورد ایام‌العودات نظر تحقیقی بیرونی در این ‌باره را نقل کرده است (گ 62 ب: علی ما حققته ابوریحان).
نصیرالدین طوسی در 3 اثر دیگرش تذکرة فی الهیئة، معینیه و حل مشکلات معینیه به تفصیل از برخی نظریات بطلمیوس انتقاد کرده، اما این انتقادها در تحریرالمجسطی بسیار کمتر و محدودتر است. ازجمله روش بطلمیوس در محاسبۀ قطر ظاهری خورشید با استفاده از «نتایج رصد گرفتهای حلقوی خورشید توسط پیشینیان» را نمی‌پسندد و به‌رغم وی، برآن است که قطر ظاهری خورشید ثابت نیست. همچنین در درستی نظریۀ بطلمیوس دربارۀ الگوی گردش برخی سیارات گرد زمین تردید می‌کند (گ 37 ب، 61 ب). نظریات انتقادی طوسی و همکاران وی در رصدخانۀ مراغه و نیز انتقادهای معاصران اندلسی آنان، سرانجام به رد نظریۀ زمین مرکزی انجامید.
تحریرالمجسطی خیلی زود در میان دانشمندان اسلام شهرت و رواج یافت. با این‌همه، قطب‌الدین شیرازی، نامدارترین شاگرد نصیرالدین، تلخیص المجسطی عبدالملک شیرازی (سدۀ 6ق) را هم بر تحریر استاد نامدار خود و هم بر تلخیص ابن‌سینا ــ که در بخش علم الهیئة ریاضیات شفاء آمده است ــ ترجیح می‌داد؛ و به همین علت فن دوم از جملۀ چهارم دانشنامۀ فارسی خود، درةالتاج لغرة الدباج را به ترجمۀ فارسی این تلخیص اختصاص داد (ص 3، 237).
شهرت فراوان تحریرالمجسطی موجب شد که دانشمندان دورۀ اسلامی فعالیت خود در زمینۀ نگارش شرح و تلخیص مجسطی را گرد روایت بازنگاری شدۀ خواجه نصیر متمرکز سازند. حسام‌الدین سیواسی که تحریر به خواهش او نوشته شده بود، نخستین شرح را بر این کتاب نوشت. برخی دیگر از شرحهای تحریر نصیرالدین طوسی بدین قرار است: شرح نظام‌الدین حسن بن محمدبن حسین اعرج نیشابوری (مشهور به نظام اعرج) با عنوان تعبیر (یا تفسیر) التحریر که به توصیۀ قطب‌الدین شیرازی فراهم آمده، و در شعبان 704 به پایان رسیده است. قاضی‌زادۀ رومی حاشیه‌ای بر این شرح نوشته است؛شرح عبدالعلی بیرجندی (ه‌ م)؛ شرحهای عصمت‌الله بن نظام بن عبدالرسول شارنپوری و شمس‌الدین محمدبن احمد خفری؛ و نیز شرحی بدون نام شارح که ممکن است از آنِ شمس‌الدین سمرقندی (مؤلف اشکال التأسیس فی الهندسة) باشد. غیاث‌الدین محمد منصور دشتکی شیرازی نیز خلاصه‌ای از آن را با عنوان تکملةالمجسطی فراهم آورده است (GAS, VI / 93-94؛ مدرس رضوی، 349-350؛ قربانی، 499، 508؛ مدرسی، 103).
خیرالله بن لطف الله مهندس لاهوری در 1144ق تحریر نصیرالدین طوسی را با عنوان تقریب التحریر به فارسی ترجمه کرده است (استوری،II / 37). در همین‌سال مترجمی به نام جگناته یا جاگانات تحریر را به سنسکریت ترجمه کرده است. از آنجا که برخی شرحهای عبدالعلی بیرجندی به سنسکریت ترجمه شده است (نک‌ : ه‌ د، بیرجندی، نظام‌الدین)، بعید نیست که تحریرالمجسطی نیز واسطۀ شرح بیرجندی به سنسکریت درآمده باشد و نه روایت عربی اصلی آن.
تحریرالمجسطی به‌رغم شهرت بسیارش تاکنون به چاپ نرسیده، اما دست‌نویسهای متعددی از آن در دست است. به گفتۀ آقابزرگ تهرانی، دست‌نویس اصلی این اثر(به خط خواجه نصیر) در جملۀ موقوفات شیخ عبدالحسین طهرانی بوده و به اروپا برده شده است (3 / 390-391، که امروزه نشانی از آن در دست نیست). دیگر نسخۀ نفیس این اثر که در ذیحجۀ 662 از روی خط خود خواجه نصیرالدین توسط ابن بواب بغدادی ریاضی‌دان کتابت شده است، اکنون با شمارۀ 592 در کتابخانۀ مدرسۀ سپهسالار نگهداری می‌شود (دانش‌پژوه، 3 / 344) و تا هنگامی‌که دست‌نویس خواجه پیدا نشود، باید نسخۀ اساس ویرایش انتقادی این اثر ــ که بسیار ضروری می‌نماید ــ قرار گیرد. نسخۀ نفیس دیگری از این اثر، به خط قطب‌الدین شیرازی با شمارۀ 2941 در کتابخانۀ نورعثمانیۀ استانبول نگهداری می‌شود (کراوزه، 504؛ قربانی. 498).

مآخذ:

آقابزرگ، الذریعة؛ بیرونی، ابوریحان، القانون المسعودی، حیدرآباد دکن، 1375ق / 1956م؛ دانش‌پژوه، محمدتقی و علینقی منزوی، فهرست کتابخانۀ سپهسالار، تهران، 1340ش؛ صوفی، عبدالرحمان، صورالکواکب، چ تصویری، به کوشش فؤاد سزگین، فرانکفورت، 1406ق / 1986م؛ همان، ترجمۀ فارسی نصیرالدین‌طوسی، به‌کوشش معزالدین مهدوی، تهران، 1351ش؛ قربانی، ابوالقاسم، ابوالقاسـم، زندگی‌نامـۀ ریاضـی‌دانان دورۀ اسلامـی، تهران، 1365ش؛قطب‌الدیــن شیرازی، محمود، درةالتاج لغرةالدباج، بخش دوم، تهران، 1324ش؛ مدرس رضوی، محمدتقی، احوال و آثار...، نصیرالدین، تهران، 1354ش؛ مدرسی، محمد، سرگذشت و عقاید فلسفی خواجه نصیرالدین طوسی، تهران، 1335ش؛ نصیرالدین طوسی، تحریرالمجسطی، نسخۀ خطی کتابخانۀ آستان قدس رضوی، شم‌ 5453؛ نیز:

GAS; Krause, M., «Stambuler Handschriften islamischer Mathematiker», Quellen und Studien zur Geschichte der Mathematik, Astronomie und Physik, Abteilung B: Studien, vol. III, 1936; Storey, C. A., Persian Literature, London, 1958.
یونس کرامتی