ابوالفتح اصفهانی

اَبوالْفَتْحِ اِصْفَهانی، محمود بن قاسم‌ بن فضل (د پس از 513 ق / 1119 م)، ریاضی‌دان ایرانی. در برخی از مآخذ نام وی محمد بن قاسم ذکر شده است (زوتر، 98؛ اشتاین اشنایدر، 184؛ قس: قربانی، 92). وی درحدود 513 ق نزد علاءالدوله ابوکالیجار گرشاسب‌ بن علاءالدوله امیرعلی، از پادشاهان آل کاکویه در یزد (نک‌ : ﻫ د، 2 / 113) به سر می‌برد و کتابی (یا کتابهایی) برای وی نوشت (نک‌ : ابوالفتح، گ 3 الف، پایانی).
نام ابوالفتح در نوشته‌های ریاضی‌دانان مسلمان کمتر دیده می‌شود. همچنین وی تا پیش از ترجمه شدن تلخیص المخروطات ــ که معروف‌ترین اثر اوست ــ نزد اروپاییان ناشناخته بود. از آنجا که در نسخه‌های مورد استفادۀ مترجم، سال نگارش کتاب به غلط 372 ق ذکر شده بود، بسیاری از خاورشناسان (کارادوو، II / 139؛ اشتاین اشنایدر، همانجا؛ سارتن، I / 648, 654, 664؛ یوشکویچ، 124)، ابوالفتح را از دانشمندان سدۀ 4 ق / 10 م خواندند که با همزمانی وی با علاءالدوله ابوکالیجار راست نمی‌آید. در 1936 م کراوزه (ص 730) با شناساندن دو دست‌نویس معتبر از تلخیص المخروطات ابوالفتح که در آنها تاریخ نگارش 513 ق (اواخر فرمانروایی ابوکالیجار) آمده بود (نک‌ : ابوالفتح، گ پایانی) این تاریخ را تصحیح کرد (قربانی، 97).

آثـار

1. تلخیص المخروطات، به عربی که تلخیص و بازنویسی ترجمۀ عربی 7 کتاب نخست مخروطات آپولونیوس پرگایی (ﻫ م)، با بهره‌گیری از ترجمۀ عربی هلال ‌بن ابی‌هلال حمصی (4 کتاب نخست) و ثابت‌بن قره (3 کتاب دیگر) است. وی در این تلخیص نظم کتاب را تا اندازه‌ای دگرگون ساخته و برخی تعریفات بدان افزوده است (اشتاین اشنایدر، زوتر، همانجاها؛ سارتن، I / 648, 664؛ یوشکویچ، همانجا). کتابهای 5 تا 7 تلخیص المخروطات در 1661 م توسط ابراهیم حاقلانی، فیلسوف مارونی سوری و جُوانی آلفونسوبورلی، ریاضی‌دان ایتالیایی، ترجمه شد و با متن عربی در فلورانس به چاپ رسید. اهمیت این بخش از تحریر ابوالفتح از آن روست که متن یونانی این 3 کتاب (و نیز کتاب هشتم) از میان رفته بود و اروپاییان نخستین بار از راه همین تلخیص به این بخش از مخروطات آپولونیوس دست یافتند (کارادوو، اشتاین اشنایدر، یوشکویچ، همانجاها؛ سارتن، I / 664؛ تومر، 22؛ ایرانیکا). پس از شناسایی چند دست نوشته از ترجمۀ ثابت ابن قره، ادموند هالی در 1710 م پس از مقایسۀ این دست‌نوشته‌ها با متن عربی تلخیص ابوالفتح، بار دیگر آن را به لاتین ترجمه و در آکسفورد چاپ کرد (تومر، 25-26) و در 1923 م پاول وراکه 4 کتاب نخست را از یونانی و 3 کتاب دیگر را از لاتین به زبان فرانسه برگرداند (GAS, V / 140). از تلخیص المخروطات دو نسخه در فلورانس موجود است که در ترجمۀ لاتین حاقلانی ـ بورلی مورد استفاده بوده‌اند (زوتر، همانجا). افزون بر این، نسخه‌هایی از این کتاب در کتابخانه‌های ایاصوفیه، به خط علی قوشجی (منجم و متکلـم ایرانی) و احمد ثـالث، به خط قطب‌الدیـن شیـرازی (نک‌ : کراوزه، همانجا؛ قربانی، 93) و نیز نسخه‌ای در مانیسا که آغاز و انجام ندارد (نک‌ : مرکزی، 1 / 52)، دردست است.
2. شرحی بر 5 کتاب نخست مخروطات به عربی که نسخه‌ای از آن در فلورانس نگهداری می‌شود. این نسخه احتمالاً بخشی از تلخیص المخروطات است (زوتر، اشتاین اشنایدر، همانجاها).
اثر منسوب: به گفتۀ زوتر (همانجا)، ترجمه‌ای از مخروطات آپولونیوس به زبان فارسی در کتابخانۀ فلورانس نگهداری می‌شود که از ابوالفتح اصفهانی است، اگرچه در پایان این دست‌نوشته دوران زندگی مؤلف را سدۀ 8 ق دانسته‌اند.

مآخذ

ابوالفتح اصفهانی، محمود، تلخیص المخروطات، نسخۀ خطی شم‌ ‌2724 کتابخانۀ ایاصوفیه؛
قربانی، ابوالقاسم، زندگی‌نامۀ ریاضی‌دانان دورۀ اسلامی، تهران، 1365 ش؛
مرکزی، میکروفیلمها؛
نیز:

Carra de Vaux, Bernard, Les Penseurs de l’Islam, Paris, 1921;
GAS;
Iranica;
Krause, M., «Stambuler Handschriften islamischer Mathematiker», Beiträge zur Erschliessung der arabischen Handschriften in Istanbul und Anatolien, Frankfurt, 1986, vol. II;
Sarton, G., Introduction to the History of Science, Baltimore, 1927;
Steinschneider, M., «Die arabischen Uebersetzungen aus dem Griechischen», ZDMG, 1896, vol. L;
Suter, H., «Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke», Abhandlungen zur Geschichte der mathematischen Wissenschaften mit Einschluss ihrer Anwendungen, Leipzig, 1900, vol. X;
Toommer, G. J., introd. Apollonius Conics Books V to VII, New York, 1990;
Youschkevitch, A. P., Les Mathématiques arabes, tr. M. Cazenave & K. Jaouiche, Paris, 1976.

یونس کرامتی