ابن کبر

اِبْنِ كَبَر، ابوالبركات هبةالله بن كبر (د 724ق / 1324م)، ملقب به شمس الرياسة، روحانی مسيحی قبطی و دبير ركن‌الدين بيبرس منصوری دوادار از امرای مصر (د 725ق). از زندگی او آگاهی چندانی در دست نيست، ليكن می‌دانيم كه افزون بر شغل دبيری، در كليسای المعلقۀ قاهره نيز به خدمت مشغول بود، اما پس از مدتی از شغل دبيری كناره گرفت تا همواره در خدمت كليسا باشد. ظاهراً ابن كبر نام مذهبی برصوما را به سبب تعلقش به كليسا بر نام خويش افزوده است (گراف، II / 438؛ «دائرة المعارف ... »، I / 60, IV / 313).
هرچند كه پاره‌ای از منابع (همانجا؛ اشتاين اشنايدر، 119) ابن كبر را پزشك نيز معرفی كرده‌اند، ليكن در درستی اين گفته بايد شك كرد، زيرا هيچ يك از منابع متقدم نه تنها اثری از او در اين زمينه ذكر نكرده‌اند، بلكه از پزشك بودن او نيز سخنی نگفته‌اند. گراف (همانجا) منشأ اين اشتباه را در انتساب آثار پزشكی ابن طيّب ابوالخير (پزشك و كشيش مسيحی) به ابن كبر می‌داند. از زندگی سياسی ابن كبر نيز اطلاعی در دست نيست.

آثـار

ابن كبر از نويسندگانی است كه در زمان خويش نوآوريهايی داشته و يكی از بهترين و جامع‌ترين واژه‌نامه‌های قبطی ـ عربی را نگاشته است. آنچه اين اثر را در ميان اثرهای مشابه آن تا سدۀ 7ق / 13م برجسته كرده، اين است كه نويسنده به ذكر واژه‌ها و اصطلاحات دينی بسنده نكرده، بلكه به واژه‌های علمی نيز پرداخته است. ويژگی ديگر اين اثر آن است كه داراي پيوستی موضوعی در 10 فصل و 32 جزء است. اين كتاب به دليل فراگير و گسترده بودن واژه‌هايش به فرهنگ كبير ـ السُّلَّم الكبير ـ نيز مشهور بوده است (گراف، همانجا). اين اثر در 1648م، در رم به ويرايش كيرشر انتشار يافته و منتخباتی از آن نيز توسط برخی پژوهشگران در مصر به چاپ رسيده است (همو، II / 443).
اثر مهم ديگر ابن كبر با عنوان مصباح الظلمة و ايضاح الخدمة، دانشنامه‌ای است فراگير و جامع دربارۀ آيينها و مراسم و امور مذهبی مربوط به كليسای قبطی. اين اثر در 24 فصل تنظيم شده است و نويسنده در آن به مسائلی چون: توحيد و تثليث و نشان دادن آراء انحرافی اصحاب كليسا پرداخته و همچنين از زندگی حواريون، از آثار نويسندگان برجستۀ مسيحی و از انجمنهای كليسايی كه در سده‌های پيشين به وجود آمده، ياد كرده است. كتاب مذكور در 1924م در پاريس، همراه ترجمۀ آن توسط ل. ويل كور، تيسران و گ. ويت در مجموعۀ «آباء كليسای شرق» (شم‌ 20)، چاپ شد (گراف، II / 439-440). سپس قسمتهايی از كتاب به طور جداگانه منتشر گرديد؛ فهرستی از پيروان يونانی و غير يونانی كليسا، با عنوان اسماء الرسل السبعين، به اهتمام آ. باومشتارك، با ترجمۀ لاتينی آن در 1901 و 1902م در جلدهای 1 و 2 از مجموعۀ «مسيحيت شرقی» به چاپ رسيد (فولتون، II / 80). فصل 22 آن كه تذكرۀ قديسان است، با عنوان «تذكرۀ ابوالبركات» به كوشش يسران همراه با ترجمۀ فرانسوی آن به چاپ رسيده است. ترجمۀ لاتين آن نيز به اهتمام فرانسوانو در مجلد 13 مجموعۀ «آباء كليسای شرق» (1908م) آمده است (گراف، II / 441).
گفته‌اند كه ابن كبر در تأليف كتاب زبدة الفكر فی تاريخ الهجرة، اثر ركن‌الدين بيبرس ــ دربارۀ تاريخ عمومی اسلام از آغاز تا 724ق، در 11 مجلد ــ نقش مهمی داشته و امير را در نوشتن آن ياری كرده است (صفدی، 10 / 352؛ مقريزی، 2(1) / 269)، اما به درستی نمی‌توان سهم او را در پرداختن اين اثر مشخص كرد (EI2, S, 288). فقط می‌دانيم كه ابن كبر كتاب مذكور را خلاصه كرده است. نسخه‌ای از آن با عنوانهای مختار الاخبار، مختصر تاريخ المقر الركنی بيبرس الدوا دار ( المنصوری) و زبدة الفكرة فی تاريخ الهجرة در كتابخانۀ آمبروزيانا به شمارۀ 117 موجود است ( آمبروزيانا، I / 71). اگر چه گراف (II / 442-443) بر آن است كه كاتب نسخۀ آمبروزيانا، در نسبت دادن اين اثر به ابن كبر دچار اشتباه شده است، ليكن اسكار لوفگرن با ردّ نظريۀ فوق، عنوان كتاب را دليل بر صحت اين انتساب می‌داند ( آمبروزيانا، همانجا).
از ابن كبر خطبه‌ها و موعظه‌های بسياری بر جای مانده است. خصوصيات بديعی آنها از جمله سجع‌گويی بيانگر تأثيرپذيری او از پيشينيان خويش است (گراف، II / 442). برخی از اين خطبه‌ها، همراه با موعظه‌های ابن عَسّال در قاهره يك بار در 1894م و بار ديگر در 1914م به چاپ رسيده است. گذشته از آثار ياد شده، اين كتابها را نيز به وی نسبت داده‌اند: البيان الاظهر فی الرد علی من يقول بالقضاء و القدر؛ جلاء العقول فی علم الاصول يا كشف الاسرار الخفية فی اسباب المسيحية؛ ردود علی اليهود و المسلمين (كحاله، 3 / 41).

مآخذ

صفدی، خليل بن ایبک، الوافی بالوفيات، به كوشش ژاكلين سوبله و علی عماره، بيروت، 1400ق / 1980م؛
كحاله، عمررضا، معجم المؤلفين، بيروت، 1377ق / 1957م؛
مقريزی، احمدبن علی، السلوك لمعرفة دول الملوك، به كوشش محمد مصطفی زياده، قاهره، 1360ق / 1941م؛
نيز:

Ambrosiana;
EI2 , S;
Fulton, Alexander, Second Supplementary Catalogue of Arabic Printed Books in the British Museum, London, 1959;
Graf, G., Geschichte der Christlichen arabischen Literatur, Vatican City, 1947;
New Catholic Encyclopedia, Washington, 1966;
Steinschneider, M., Polemische und apologetische Literatur in arabischer Sprache, Leipzig 1966.

شهناز رازپوش