اجین

اُجَیْن، شهری در استان مادهیا پرادِش هند در دامنۀ شمالی كوه ویندهیا، نزدیك سرچشمۀ ‌رود چمبال (BSE3, XXVI / 472) و ساحل راست رود سِپرا (ابوالفضل، 2 / 94) از حوضۀ رود گَنْگ (BSE3, XLIII / 648). در 1971 م جمعیت آن 000‘209 نفر بوده است (BSE3، همانجا).
اجین در بعضی مآخذ به صورت اوجین آمده است (بیرونی، تحقیق، 262؛ جهانگیر، 65، 201، عبرت، 100). مؤلفان اسلامی در ذكر آثار نجومی هندی، نام این شهر را به صورت اوزَیْن (بیرونی، التفهیم، 198)، ‌اُزَیْن (دمشقی، 14؛ مسعودی، 192؛ بلاذری، 442) و اذین (ابن رسته، 22) نیز آورده‌اند. بعدها اُزَیْن به اَرین تصحیف شده و در كتب عربی این نام به كرات آمده است (ابن سعید، 15؛ قلقشندی، 3 / 225؛ ابن خلدون، 3(1) / 145).
شیروانی، اجین را دارای هوایی گرم و با قریه‌ها و قصبه‌های فراوان دانسته، و اكثر مردم آن را هندو و اندكی را مسلمان حنفی نوشته است (ص 62).
اجین یكی از شهرهای باستانی و از مراكز دینی هندوان است. قدمت این شهر به حدود سدۀ 7 ‌ق م می‌رسد (BSE3، همانجا) ‌و در سده‌های 6-4 ق م پایتخت مملكت آوانتی بود (دایرةالمعارف فارسی). آشوكا امپراتور هند (د ح 237 ق م) در اجین و 3 شهر دیگر هند دانشگاههایی تأسیس كرد (موداك، 83). دانشگاه اجین در زمینۀ ‌علم نجوم بلندآوازه بود (دورانت، 1 / 631). اجین در سالهای 120-395 م پایتخت دولت مالوا و مركز فرهنگ سانسكریت بود (دایرة المعارف فارسی؛ BSE3، همانجا). در این شهر مقدس مجسمه‌های كریشنا، راما و جز آنها نهاده شده، و كاخ راناخندی، مدرسه و نیز رصدخانه‌ای زیبا در آنجاست (خانجی، 1 / 151). گفته شده است كه در اجین 360 نیایشگاه برهمنان و دیگر ادیان وجود داشته است (ابوالفضل، همانجا).
اجین از جنبۀ ‌بازرگانی نیز اهمیت داشت. در زمان كانیشكا پادشاه كوشان (120-153 م)، تجارت میان اسكندریه و هند از راه دریایی صورت می‌گرفت و در انتهای راه در هندوستان پس از فاصلۀ اندكی در داخل خاك این كشور، انبار بازرگانی بزرگ اجین نهاده شده بود. در روزگار شاهان كوشان ارتباط بازرگانی میان هند و امپراتوری روم برقرار بود و اجین نقطۀ پایانی راه بازرگانی دریایی محسوب می‌شد (اولیری، 162، 163).
در 320 م دودمان جدیدی جای كوشانیان را گرفت و مملكت گوپتا توسط راجه‌ای به نام چاندرا گوپتا تأسیس شد. دومین شاه این دودمان به نام سامودْراگوپتا (330-380 م) تمام شمال غربی هند رامسخر كرد و منطقۀ مالوا و تختگاه آن اجین را به تصرف آورد (همو، 164-165). چنانكه پیش از این گفته شد، اجین تا سال 395 م پایتخت دولت مالوا بوده است (BSE3، همانجا). در روزگار امویان، جنید بن عبدالرحمان مُرّی از سوی عمر بن هبیرۀ فزاری و سپس از سوی هشام ابن عبدالملك به ولایت سند منصوب شد. وی سپاهی را به اجین (ازین) فرستاد و حبیب بن مره را نیز با لشكری روانۀ سرزمین مالوا (مالبه) كرد. سپاهیان به اجین تاختند و حومۀ ‌آن را آتش زدند (بلاذری، 442).
اجین در دوران پیش از اسلام و پس از آن یكی از مراكز نجومی معتبر بوده است. از منجمان برجستۀ اجین، «واراها میهیرا» است كه در این سرزمین تولد یافت و در 505 م به اوج شهرت رسید. او چند اثر دربارۀ ‌علم و احكام نجوم دارد، وی به كروی بودن زمین معتقد بوده است. دو كتاب او بعدها توسط بیرونی به عربی ترجمه شد (سارتن، I / 482). براهما گوپتا (ح 628 م) در رصدخانۀ ‌اجین كار می‌كرد. وی مؤلف كتاب براهما سیدهانتاست (اولیری، 171).
نفوذ فرهنگ یونانی تنها از سوی غرب به جهان اسلام صورت نگرفت، بلكه به‌طور غیرمستقیم از طریق هند و به توسط ایرانیان نیز صورت پذیرفت. یكی از راههای وصول دانش یونانی به هند از راه دریایی اسكندریه به شمال غربی هند بوده است. تكامل این علم توسط علمای هندی در اوایل دورۀ خلافت عباسیان در نیمۀ دوم سدۀ‌ 2 ق / .8 م صورت گرفت و به جهان اسلامی راه یافت. در این مرحله از انتقال، شهر اجین اهمیت خاصی داشت (همو، 151). برپایۀ نظر دانشمدان هندی، اوساط كواكب بر حسب نصف النهاری محاسبه می‌شد كه از «نیمۀ قسمت آباد زمین» از حیث طول می‌گذرد و در آن نقطه به گمان ایشان در جزیرۀ لَنكا (سراندیب یا سیلان) بوده است و چنان می‌پنداشتند كه ابن‌جزیره بر خط استوا واقع است. منجمان اسلامی، نقطه‌ای را كه در آن خط استوا و نصف النهار گذرنده بر نیمۀ ‌قسمت آبادان زمین یكدیگر را قطع می‌كنند، «قبة الارض» یا «قبه» می‌نامیدند. منجمان هندی چنین می‌پنداشتند كه خط نصف‌النهار لنكا از اجین می‌گذرد و عربها بر آن بودند كه طولهای جغرافیایی بنابر روش هندیان از خط نصف‌النهار اجین محاسبه می‌شود و سپس گمان بردند كه اجین همان قبة الارض است و این لفظ را نیز به صورت ارین یا قبۀ ارین تصحیف كردند و از همین جا واژۀ ارین به معنی محل اعتدال اشیا در زبان عربی وارد شد (كراچكوفسكی، IV / 69؛ نالینو، 195). سید شریف جرجانی در كتاب التعریفات، ارین را محل اعتدال اشیا و نقطه‌ای در زمین می‌داند كه در آن ارتفاع و فاصلۀ ‌قطبین و ساعات شب و روز به یك اندازه است (ص 7). شیوۀ ‌«سند هند» در نجوم عرب برپایۀ ‌رساله‌های متعدد هندی در عهد منصور خلیفۀ عباسی قوام و استحكام یافت و تا عهد مأمون همچنان متداول بود، اما معلوم نیست كه بعدها این سیستم نجومی دیگر یكباره از رواج افتاد. ابوعبدالله خوارزمی بزرگ‌ترین ریاضی‌دان عهد مأمون، جدول مشهور خود «السند هند الصغیر» را پدید آورد كه برپایۀ سیستم هندی بود. ابوریحان بیرونی نیز از این مكتب بهره گرفت. در سرزمین غربی خلافت، ابراهیم ابن عزرا بدین شیوه توجه داشت. تا زمان نفوذ دانش جغرافیایی یونان، ‌میان عربها محاسبۀ اطوال همواره از نصف النهار اجین یا به پندار آنان «قبة الارض» صورت می‌گرفت (كراچكوفسكی، IV / 66-69). خوارزمی «قبه» را وسط كرۀ ‌زمین بین نقطۀ‌ فرضی مشرق و نقطۀ فرضی مغرب دانسته كه اندازۀ ‌آن برابر °180 است. وی می‌نویسد محل میان نقطۀ انتهای ناحیۀ ‌جنوبی و میان نقطۀ انتهای ناحیۀ شمالی را قبه گویند و اندازۀ آن نیز °180 است (ص 218). پس از رصدخانه‌های سمرقند و استانبول، سلسله رصدخانه‌هایی در هند بوده است كه جای سیگنه، امیر هندو، در دهلی، جیپور و اجین بنا كرد و در آنها سنت نجومی هندی و اسلامی با یكدیگر درآمیخت (نصر، 79). رصدخانۀ ‌جای سینگه كه در حدود 1730 م در اجین بنا شد، ‌دارای معروفیت است (BSE3, XXVI / 472).
اجین تا پیش از 1225 ق مركز ایالت سند بود، ولی از آن پس هنگامی كه قبایل مهرات بر مالوا چیره شدند، از اهمیت آن كاسته شد. اجین در گذشته به مراتب وسیع‌تر از شهری بوده كه اكنون بر جا مانده است. این شهر نخست مركز امیران هندو، و بعدها مركز حكمرانان اسلامی شد. از آن زمان تنها قلعه‌هایی بر جا مانده كه یكی از آنها توسط غازی شاه ساخته شده است (خانجی، 1 / 151). در 631 ق سپاه سلطان شمس‌الدین، اجین را به تصرف آوردند و بتخانۀ ‌آنجا را ویران كردند (منهاج، 1 / 448- 449). نوید نیشابوریِ شاعر كه در سفر حج (973 ق) درگذشت، در اجین به خاك سپرده شد (بختاور خان، 2 / 673). محمد مفید بافقی ‌در 1086 م به اجین رفت و در آنجا با عنوان «خانسامان» به خدمت شاهزاده محمد اكبر فرزند عالمگیر درآمد و كتاب جامع مفیدی را كه چند سال قبل تألیف آن را آغاز كرده بود، به پایان رسانید (آفتاب، 50).

مآخذ

آفتاب اصغر، تاریخ‌نویسی فارسی در هند و پاکستان، لاهور، 1364 ش / 1985 م؛
ابن خلدون، العبر؛
ابن رسته، احمد، الاعلاق النفیسة، لیدن، 1891 م؛
ابن سعد مغربی، علی، بسط الارض فی الطول و العرض، به کوشش خوان ورنت خینس، تطوان، 1958 م؛
ابوالفضل علامی، اکبرنامه، به کوشش مولوی احمدعلی و مولوی عبدالرحیم، کلکته، 1882 م؛
اولیری، دلیسی، انتقال علوم یونانی به عالم اسلامی، ترجمۀ احمد آرام، تهران، 1342 ش؛
بختاورخان، محمد، مرآة العالم، تاریخ اورنگ زیب، به کوشش ساجده س ـ علوی، لاهور، 1979 م؛
بلاذری، احمد، فتوح البلدان، به کوشش دخویه، لیدن، 1865 م؛
بیرونی، ابوریحان، تحقیق ماللهند، حیدرآباد دکن، 1377 ق / 1958 م؛
همو، التفهیم، به کوشش جلال‌الدین همایی، تهران، 1352 ش؛
جرجانی، علی، التعریفات، قاهره، 1306 ق؛
جهانگیر گورکانی، محمد، جهانگیرنامه، به کوشش محمد هاشم، تهران، 1359 ش؛
خانجی، محمدامین، منجم العمران فی المستدرک علی معجم البلدان، قاهره، 1325 ق / 1907 م؛
خوارزمی، محمد، مفاتیح العلوم، به کوشش گوستاوفان فلوتن، لیدن، 1895 م؛
دایرةالمعارف فارسی؛
دمشقی، محمد، نخبةالدهر، به کوشش مهرن، لایپزیگ، 1923 م؛
دورانت، ویل، تاریخ تمدن، ترجمۀ احمد آرام و دیگران، تهران، 1365 ش؛
شیروانی، زین‌العابدین، بستان السیاحه، تهران، 1315 ق؛
عبرت لاهوری، محمد قاسم، عبرت نامه، به کوشش ظهورالدین احمد، لاهور، 1977 م؛
قلقشندی، احمد، صبح الاعشی، مصر، 1383 ق / 1963 م؛
مسعودی، علی، التنبیه و الاشراف، به کوشش عبدالله اسماعیل صاوی، بغداد، 1357 ق / 1938 م؛
منهاج سراج، عثمان، طبقات ناصری، به کوشش عبدالحی حبیبی قندهاری، کابل، 1342 ش؛
موداک، مانورامار.، سرزمین و مردم هند، ترجمۀ فریدون گرکانی، تهران، 1345 ش؛
نالینو، کارلوآلفونسو، تاریخ نجوم اسلامی (علم الفلک)، ترجمۀ احمد آرام، تهران، 1349 ش؛
نصر، حسین، علم و تمدن در اسلام، ترجمۀ احمد آرام، تهران، 1359 ش؛

BSE2;
BSE3;
KrachkovskiĮ, I. Yu., Izbrannye Sochineniya, Moscow / Leningrad, 1957;
Sarton, G., Introduction to the History of Science, Baltimore, 1962.

عنایت‌الله رضا