اجنادین

اَجْنادَیْن، نام جایی از سرزمین فلسطین كه در 13 ق / 634 م جنگی میان مسلمانان و رومیان در آن روی داد. این محل بین رمله و بیت جبرین (طبری، 1 / 2125؛ یاقوت، 1 / 136-137) بوده است و محققان معاصر جایگاه دقیق آن را در 15-20 میلی غرب بیت‌المقدس (هاشمی، 2 / 88، به نقل از كوسن دوپرسوال) و در °34 و ´57 طول شـرقی و °31 و ´41 عـرض شمـالی (EI2؛ نک‌ : كمال، 275، 288، 366) دانسته‌اند. بعضی اجنادین را تثنیۀ اجناد (بكری، 1 / 114؛ یاقوت، 1 / 136) و برخی دیگر جمع آن دانسته‌اند (نک‌ : همانجا). مدنیكوف مستشرق روسی محل آن را حوالی جَنّابۀ شرقی و جنابۀ غربی نوشته و معتقد است كلمۀ اجنادین از درآمیختن جنابتین (دو جنابه) و اجناد پدید آمده است (EI2).
دربارۀ ‌تاریخ وقوع جنگ اجنادین كه به «یوم اجنادین» یا «معركۀ اجنادین» مشهور شد، نظرهای مختلفی اظهار شده است (نک‌ : هاشمی، 2 / 69-102). با استناد به اكثر منابع تاریخی، می‌توان این جنگ را در 27 یا 28 جمادی‌الاول 13 ق / 29 یا 30 ژوئیه 634 م دانست (نک‌ : ابن‌سعد، 4 / 101، 194؛ بلاذری، 157؛ یعقوبی، 2 / 134؛ ابن عبدالبر، 1 / 281). طبری نیز همین تاریخ را یاد كرده (1 / 2126)، اما در جای دیگر آن را جزء وقایع سال 15 ق آورده است (1 / 2398- 2399؛ نیز نک‌ : مجمل التواریخ، 273؛ ابن اثیر، 2 / 417، 418).
در معركۀ اجنادین، 4 نفر از امرا و سرداران اسلام، یعنی ابوعبیدة ابن جراح، عمرو بن عاص، یزید بن ابی سفیان و شُرَ حبیل بن حسنه شركت داشتند (ابن عبدالبر، 1 / 64).
مورخان در فرماندهی این لشكر بین خالد بن ولید و عمرو بن عاص اختلاف دارند، گرچه دخویه تحقیق این مسأله را دشوار می‌كند (ص 63)، ولی مآخذ حكایت از آن دارد كه فرماندهی كل با خالد بوده است (نک‌ : واقدی، 65-66؛ ازدی، 84-93؛ طبری، 1 / 2125-2127؛ ابن اعثم، 1 / 143-151؛ ‌ابن عبدالبر، همانجا). فرماندهی سپاه روم نیز در این جنگ با تئودر، برادر هرقل (هراكلیوس) امپراتور بیزانس، بوده كه در مآخذ عربی او را تذارق خوانده‌اند (طبری، 1 / 2125؛ ابن اثیر، 2 / 417).
خالد بن ولید میمنۀ سپاه را به معاذ بن جبل، میسره را به سعید بن عامر، جناح راست را به یزید بن ابی سفیان و جناح چپ را به شرحبیل ابن حسنه سپرد و خالد بن سعید بن عاص را در كمین گماشت و زنان را پشت صفها مستقر ساخت (ابن اعثم، 1 / 145). حمله از جانب مسلمانان صورت گرفت و چندین بار نبردهای سختی روی داد كه در همۀ آنها پیروزی با مسلمانان بود (یعقوبی، همانجا). غنایم فراوانی به دست مسلمانان افتاد كه خالد تقسیم آن را به بعد از فتح دمشق موكول كرد (واقدی، همانجا).
در این جنگ گروه بسیاری از مسلمانان، ازجمله سَلَمة بن هشام بن مغیره، هبار بن اسود بن عبدالاسد، نُعَیم بن عبدالله (طبری، 1 / 2126)، عبدالله بن زبیر، عمرو بن سعید بن عاص، عِكِرمة بن ابی جهل بن هشام مخزومی (بلاذری، 156)، عبدالله بن عمرو ازدی دوسی، هشام بن عاص (ابن‌اعثم، 1 / 147)، عبدالله بن ابی جهم، تمیم بن حارث بن قیس (كلبی، 101، 108) ‌و كسان دیگر به شهـادت رسیدند (دربارۀ جزئیات این جنگ، نک‌ : ازدی، همانجا؛ اكرم، 363-380).

مآخذ

ابن اثیر، الكامل؛
ابن اعثم كوفی، الفتوح، به كوشش محمد عبدالمعید، حیدرآباد دكن، 1388 ق / 1968 م؛
ابن سعد، محمد، الطبقات الكبری، بیروت، دارصادر؛
ابن عبدالبر، یوسف، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، به كوشش علی محمد بجاوی، قاهره، 1380 ق / 1960 م؛
ازدی، محمد بن عبدالله، فتوح الشام، به كوشش عبدالمنعم عبدالله عامر، قاهره، 1970 م؛
اكرم، ا. ، سیف‌الله، خالد بن الولید، ترجمۀ صبحی جایی، بیروت، 1408 ق / 1988 م؛
بكری اندلسی، عبدالله بن عبدالعزیز، معجم ما استعجم بن اسماء‌البلاد و المواضع، به كوشش مصطفی سقا، بیروت. 1403 ق / 1983 م؛
بلاذری، احمد بن یحیی، فتوح البلدان، به كوشش عبدالله و عمر انیس الطباع، 1407 ق / 1987 م؛
طبری، تاریخ، به كوشش دخویه، لیدن، 1879-1881 م؛
كلبی، هشام بن محمد، جمهرة النسب، به كوشش ناجی حسن، بیروت، 1407 ق / 1986 م؛
كمال، احمد عادل، الطریق الی دمشق، بیروت،1400 ق / 1980 م؛
مجمل التواریخ و القصص، به كوشش محمد تقی بهار (ملك الشعرا)، تهران، 1318 ش؛
واقدی، محمد، فتوح الشام، بیروت، دارالجیل؛
هاشمی، طه، «معركة اجنادین»، مجلة المجمع العلمی العراقی، بغداد، 1371 ق / 1951 م؛
یاقوت، بلدان؛
یعقوبی، احمد، ‌تاریخ، بیروت، دارصادر؛
نیز:

De Goeje, M. J., Mémoire sur la conquête de la Syrie, Leiden, 1900;
EI2.

ابوالحسن دیانت