ابها

اَبْها، مركز سرزمین عسیر (ه‌ م) در جنوب غربی عربستان و در شمال یمن، در 844 كیلومتری مكه و نیز نام و ادبی كه ابها در آن قرار گرفته است.
شهر ابها از چند قریه تشكیل شده كه یكی از آنها مناظر (تلفظ محلی: امناظر) است كه در اصل شهری كهن بود كه بعدها گسترش یافت و قریه‌های اطراف را نیز در برگرفت و دیگر، مقابل (تلفظ محلی: امقابل) است. گفته می‌شود جایی كه اكنون ابها نام دارد، پیش‌تر بیشۀ‌ پردرختی بوده كه «خشعه» نامیده می‌شده است و اكنون محله‌ای است كه در وسط شهر قرار گرفته و خَشَع نام دارد (سعید، 1 / 375؛ بستانی، 4 / 151). از گذشتۀ ابها تا نیمۀ سدۀ 13 ق آگاهی چندانی در دست نیست. ابها نخست محل زندگی قبیلۀ عسیر از قبیله‌های یمنی بود. در آغاز سدۀ 4 ق در آنجا به قبری منسوب به ذوالقرنین دست یافتند. این قبر تا روزگاران بعد وجود داشت و بعدها به دست وهابیان ویران شد (همدانی، 230؛ حمزه، فی بلاد، 95). ابها پس از انتشار دعوت وهابیت در شبه جزیره، مورد توجه قرار گرفت. اشراف مكه در شمال و امرای نجد در خاور و یمنیان در جنوب، گاه مدعی گسترش مناطق تحت نفوذ خود تا سرزمینهای عسیر و نجران بودند، اما گاهی نیز سرزمین عسیر به دست امرای مستقل اداره می‌شد كه آخرین ایشان، امرای آل عایض بودند كه خود از قبیلۀ كهن عسیر به شمار می‌رفتند (زكریا، 75).
از حوادث این شهر، نخست باید به هجوم محمد علی پاشا اشاره كرد كه در 1250 ق / 1834 م برای جلوگیری از تحركات قبیله‌های عسیر ــ كه به آل سعود نزدیك شده بودند ــ ابها را برای مدت كوتاهی تصرف كرد (حمزه، قلب جزیرة، 359). پس از سلطۀ آل سعود، آل عایض از سوی ایشان بر امارت عسیر ایقا شدند (همان، 361). در 1285 ق / 1868 م، تركان عثمانی كه درپی دست‌یابی مجدد به یمن بودند، ابها را محاصره كردند و از محمد بن عایض خواستند كه سرزمینهای تحت نفوذ خود را تسلیم كند و در امان باشد. وی اگرچه خود را تسلیم کرد، ولی کشته شد و سرزمین عسیر به دست دولت عثمانی افتاد و مركز آن «ابها» قرار داده شد (همان، 361-362؛ نیز نک‌ : ریحانی، 5 / 299؛ زكریا، همانجا). با اینهمه، دولت عثمانی همچنان از نفوذ آل عایض در این منطقه سود می‌برد و تا آغاز جنگ جهانی اول كه تركان عسیر را در تصرف خود داشتند، آل عایض همچنان زیر نظر دولت عثمانی بر عسیر حكومت می‌كردند (ریحانی، 5 / 299-300).
در 1325 ق / 1907 م در همان زمان كه تركان مشغول زمینه‌چینی حمله به یمن بودند، در جریان رقابتهایی كه میان عبدالعزیز بن سعود و خاندانهای مدعی حكومت در نجد، از جمله آل رشید درگرفته بود، محمد، رئیس قبیلۀ ادریس، از قبیله‌های آن منطقه، بلندیهای عسیر و ابها را تسخیر كرد (فیلبی، 257)، اما به یاری حسین بن علی، شریف مكه، ابها دوباره به تصرف عثمانیان درآمد (زكریا، 72؛ حمزه، همان، 311). پس از عقب‌نشینی تركان عثمانی در 1918 م از منطقۀ ‌عسیر، آل عایض دوباره درصدد تجدید حكومت خود در ابها برآمدند و حكومت ابها به دست امیرحسن بن علی افتاد كه پیش‌تر، از سال 1912 م از سوی تركان به امارت برگزیده شده بود. اما امیرحسن با قبایل آن بلاد، به ویژه با دو قبیلۀ قحطان و زهران اختلاف پیدا كرد و رؤسای این قبیله‌ها به ابن سعود متوسل شدند. ابن سعود گرچه نخست با نرمخویی رفتار كرد، ولی در 1338 ق / 1920 م عموزادۀ خود عبدالعزیز بن مساعد را با لشكری روانۀ منطقه، و اعلام كرد كه ادامۀ‌ حكومت آل عایض بر منطقۀ عسیر تنها در صورتی امكان‌پذیر خواهد بود كه ایشان همچون اجداد خویش فرمانبردار دولت آل سعود باشند. امیرحسن این پیشنهاد را نپذیرفت و در جنگ سختی كه درگرفت، اهالی عسیر شكست خوردند و سپاه ابن مساعد به ابها وارد شد (ریحانی، 5 / 300، حمزه، همان، 362). سپس آل سعود حكومت عسیر و ابها را به شرط ادامۀ ‌نفوذ خود بر آن منطقه دوباره به آل عایض سپرد. با اینهمه، امیرحسن اندكی بعد دوباره فتنه انگیخت و ابها را متصرف شد، اما در برابر محاصرۀ ابها به وسیلۀ سپاه آل سعود، تاب نیاورد و دوباره تسلیم شد (ریحانی، 5 / 301) و ابها بار دیگر به تصرف آل سعود درآمد (حمزه، همان، 362-363؛ نیز نک‌ : واسعی، 325). بعد از 1353 ق / 1934 م كه آل سعود پس از نبرد با یمنیها بر سر منطقۀ عسیر با امام یحیی بدر، پیمان صلح بستند، بر اهمیت ابها افزوده شد.
ابها كه بر كنار دریای سرخ قرار گرفته، شهری است با مناظر زیبا كه از نظر اقتصادی بااهمیت است. این شهر مركز مواصلاتی مهمی برای مسافران و بازرگانانی است كه از سرزمین عسیر عبور می‌كنند. در ابها باغها و كشتزارهای فراوانی وجود دارد و از محصولات آن می‌توان به لیمو و موز و زیتون اشاره كرد. بیشتر خانه‌ها از سنگ و گل ساخته شده است. هوای ابها در تابستان خنك است و در زمستان گاه چندان سرد می‌شود كه آب یخ می‌بندد (سعید، 1 / 375؛ بستانی، 4 / 151-152). در ابها 3 راه در جهات مختلف كشیده شده است: در جنوب خاوری به سوی نجران به مسافت 317 كم‌ ، در شمال به سوی طائف و تقریباً به مسافت 550 كم‌ و در جنوب باختری به سوی جیزان به مسافت 283 كم‌ ‌(سعید، 1 / 376). ابها هم اكنون از ادارات جدید، مانند پست و تلگراف و تلفن، آموزش و پرورش و پلیس برخوردار است (نک‌ : حمزه، البلاد، 222، 229، 234، 240).

مآخذ

بستانی؛
حمزه، فؤاد، البلاد العربیة السعودیة، ریاض، 1388 ق / 1968 م؛
همو، فی بلاد عسیر، قاهره، 1951 م؛
همو، قلب جزیرة العرب، ریاض، 1388 ق / 1968 م؛
ریحانی، امین، تاریخ نجد الحدیث ( الاعمال العربیة الكاملة)، به كوشش امین البرت ریحانی، بیروت، 1980 م؛
زكریا، احمد وصفی، رحلتی الی الیمن، دمشق، 1406 ق / 1986 م؛
سعید، ناصر، تاریخ آل سعود، مكه، 1404 ق / 1984 م؛
واسعی یمانی، عبدالواسع، تاریخ الیمن، قاهره، 1346 ق؛
همدانی، حسن، صفة جزیرة العرب، به كوشش محمد اكوع، صنعا، 1403 ق / 1983 م؛
نیز:

Philby, H. St. John, Saʿudi Arabia, Beirut, 1968.

بخش جغرافیا