آخور

آخور، یا آخُر، مركز ناحیۀ «دهستان»‌ از توابع گرگان قدیم. دهستان در شمال بندر آبَسكون (ه‌ م) قرار داشته و به نوشتۀ ابن حوقل فاصلۀ آن تا آبسكون 6 منزل بوده است (ص 398). آگاهیهایی كه در باب دهستان در دست است، بسیار اندك و متناقض است. ظاهراً قدیم‌ترین نوشته در این باره از ابن رسته است كه در آن از «رباط آخر» كه شمالی‌ترین نقطۀ طبرستان است یاد شده است (ص 149). رباط در اینجا به معنی پست نظامی مرزی است، زیرا این نقطه چنانكه ابن حوقل نوشتۀ سرحد ممالك اسلامی و متصرفات ایلات ترك از قوم غُز بوده است. اصطخری دهستان را در حدود 50 فرسنگی آبسكون و پناهگاه كشتیها به هنگام طوفان دریا، و جایگاه ماهیگیران دانسته است (ص 219). ابن حوقل كه اكثر مطالب خود را از اصطخری گرفته، دهستان را به همین‌گونه وصف كرده و آن را مانند قریه‌ای كم‌جمعیت دانسته است (ص 388). وی می‌نویسد: دهستان شهری متوسط است و منبری دارد و مرز تكان غُز است و اندكی اختلال بدان راه یافته (ص 383)، ولی از آخور ذكری نمی‌كند. مقدسی دهستان را از بهترین بخشهای گرگان و شامل 24 دیه دانسته و متذكر شده كه مركز آن، آخُر، دارای مناره‌ای است كه از دیههای اطراف دیده می‌شود (ص 358). سهمی (سدۀ 5 ق / 11م) چندبار از «رباط دهستان» نام برده در حالی كه به «آخُرِ دهستان» فقط یك بار اشاره كرده است (ص 46). ابوالفداء (د 732ق / 1332م) از دهستان و آخُر نام برده، اما مطالب مربوط به آخُر را از منابع قدیم‌تر نقل كرده است. مستوفی (سدۀ 8 ق / 14م) از دهستان نام برده، ولی به آخر اشاره‌ای نكرده است. بنابراین اگر رباطهای آخر و دهستان دو محل جداگانه بوده باشند، به نظر می‌رسد كه آخر روستایی بیش نبوده و رباط از نظر اهمیت بر آن برتری داشته است.
از این به بعد از دهستان اطلاعی در دست نیست و حملات پیاپی و جنگها موجب خرابی این منطقه شده است، چنانكه امروز در مورد محل دقیق آن نیز اختلاف است. به نظر بارتولد جون نقشۀ ساحل شرقی دریای خزر تغییر كرده است، به دقت و صراحت نمی‌توان محل دهستان را تعیین كرد و دانسته نیست كه این محل در چه تاریخی از عرصۀ وجود بیرون رفته است (صص 144-145). نوشتۀ رابینو دربارۀ خرابی دهستان و وضع كنونی آن با نظر بارتولد مغایرت دارد. رابینو می‌نویسد كه دهستان در نتیجۀ حملات پیاپی به گونه‌ای ویران و خالی از سكنه شده كه تا امروز بدون جمعیت ثابت و مسكن و كشت و زرع است و تنها قبایلی چادرنشین گاه‌گاه به آنجا می‌روند (متن انگلیسی، 92؛ ترجمۀ فارسی، 145).
از دانشمندان منسوب به آخور، می‌توان ابوالقاسم اسماعیل بن احمد بن محمد بن حفص بن عمر آخری و ابوالفضل خزیمة بن علی بن عبدالرحمان آخری دهستانی، فقیه و ادیب و لغوی معتزلی‌مذهب (د 548 ق / 1153م) و ابوالفضل عباس آخُری را نام برد.

مآخذ

ابن حوقل، ابوالقاسم، صورة‌الارض، لیدن، 1939م؛
ابن رسته، احمدبن عمر، الاعلاق النفیسة، لیدن، 1891م؛
ابن سعید، علی بن موسى، كتاب الجغرافیا، به كوشش اسماعیل العربی، بیروت، 1970م،‌ ص 174؛
ابوالفداء اسماعیل، تقویم‌البلدان، به كوشش رینو و دوسلان، پاریس، 1840م، ص 439؛
اصطخری، ابواسحاق ابراهیم،‌ مسالك الممالك، لیدن، 1927م؛
بارتولد، و.، تذكرۀ جغرافیای تاریخی ایران، ترجمۀ حمزۀ سرداور، تهران، توس، 1358ش؛
رابینو، ه‌ . ل.، مازندران و استرآباد، ترجمۀ غلامعلی وحید مازندرانی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر كتاب، 1343ش؛
سهمی، حمزة بن یوسف، تاریخ جرجان، حیدرآباد دكن، 1369ق / 1950م، صص 139، 149، 286، 413، 441؛
مقدسی، محمدبن احمد، احسن‌التقاسیم، لیدن، بریل، 1906م؛
یاقوت حموی، ابوعبدالله، معجم‌البلدان، به كوشش ف ووستنفلد، لایپزیک، 1866-1870م، 1 / 59؛
یزدی، شرف‌الدین علی، ظفرنامه، به كوشش عصام‌الدین اورونبایوف، تاشكند، 1972م، ص 709؛
نیز:

Rabino, H. L., Māzandarān and Astarābād, London, 1928.

صادق سجادی