اصلاندوز

اَصلانْدوز، بخش و شهر كوچكی در شهرستان پارس‌آباد از استان اردبیل. اصلاندوز را به صورت آصلاندوز ( فرهنگ جغرافیایی ... ، 4 / 25؛ دانشنامه، 1 / 102) و اسلاندوز (نفیسی، 1 / 330، 331) نیز نوشته‌اند.

بخش اصلاندوز

این بخش به عنوان یكی از بخشهای دوگانۀ شهرستان پارس‌آباد است كه 352 كمـ2 مساحت دارد و در منتهى‌الیه شمال غربی استان اردبیل قرار گرفته، و از شمال به رود ارس، از شرق به بخش مركزی (شهرستان پارس‌آباد)، از غرب به استان آذربایجان شرقی و از جنوب به شهرستان مغان محدود است ( آمارنامۀ استان آذربایجان شرقی، 28؛ آمارنامۀ استان اردبیل، 11، 16، 18). بخش اصلاندوز از دو دهستان به نامهای اصلاندوز و قشلاق غربی ( سازمان ... ، 7) و جمعاً 96 آبادی تشكیل شده كه 293‘16 نفر (362‘2 خانوار) را در خود جای داده است ( آمارنامۀ استان اردبیل، 18، 55). از میان آبادیهای این بخش كه 3 / 28٪ از مجموع آبادیهای شهرستان پارس‌آباد را تشكیل می‌دهند، تنها 65 آبادی دارای سكنه است. مركز این بخش شهر كوچك اصلاندوز است ( سازمان، نیز آمارنامۀ استان اردبیل، همانجاها).
اصلاندوز ناحیه‌ای كوهستانی، اما گرمسیری است ( فرهنگ جغرافیایی، همانجا)، چنانكه هوای آن در تابستان گرم و در زمستان معتدل است (خاماچی، 211؛ جغرافیا ... ، 1 / 205)؛ با این حال، این ناحیه كم‌ارتفاع‌ترین قسمت مرزی حوضۀ ارس به شمار می‌رود («ایران»، 49-50).
آثار قدیمی چندی در این ناحیه بر جای مانده است، از جمله تپۀ نسبتاً بزرگی به ارتفاع حدود 30 متر كه پیرامون آن 500‘1 متر است، در جنوب غربی شهر كوچك اصلاندوز، در محل فروریختن دره رود (قره‌سو) به ارس دیده می‌شود كه به تپۀ نادر (یا تپۀ نادری) موسوم است؛ قدمت این تپه را به هزارۀ اول پیش از میلاد نسبت داده، و آن را تا اواخر سدۀ 11 ق مسكونی دانسته‌اند. علاوه بر این، در آبادی اولتان، واقع در 39 كیلومتری شمال شهر اصلاندوز، قلعه‌ای در كنار ارس قرار دارد كه آن را به دورۀ اشكانی مربوط می‌دانند؛ این قلعه نیز تا سدۀ 12 ق مورد استفاده بوده است. دیواری خشتی به قطر حدود 6 متر گرداگرد این قلعه را فرا گرفته، و آثار خندقی بزرگ به عرض 30 متر در 3 جهت آن برجای مانده است (ترابی، 2 / 662 -663).
در ناحیۀ اصلاندوز آثار 9 گورستان مربوط به هزارۀ اول پیش از اسلام یافت شده است. تپۀ اسلامی (عودجه) در 11 كیلومتری شهر اصلاندوز با سفالهای خشتی و لعابدار سدۀ 10 ق، و تپۀ اصلاندوز در یك كیلومتری شهر اصلاندوز با آثار مشابه از همان زمان، از دیگر آثار برجای مانده در این ناحیه به شمار می‌روند (همو، 2 / 664-665). تاج‌گذاری نادرشاه افشار را به تفاوت در تپۀ نادری ( جغرافیا، همانجا) و قلعۀ اولتان (ترابی، 2 / 664) دانسته‌اند.

شهر اصلاندوز

اصلاندوز شهر كوچكی است كه در °39 و ´26 عرض شمالی و °47 و ´23 طول شرقی، در محل پیوستن قره‌سو به ارس ( تهران ... ، 54) و در 120 كیلومتری شمال غربی بیله سوار قرار گرفته است ( فرهنگ جغرافیایی، 2 / 25).
این شهر به سبب موقعیت خاص خود و حوادث معاصر، به ویژه جنگهای 10 سالۀ روسیه با ایران (1218- 1228 ق)، دارای اهمیت است .معبر اصلاندوز به عنوان محل نفوذ به خاك آذربایجان به خصوص در جنگهای هفتگانۀ عباس میرزا با روسها پیوسته مورد استفاده بوده است (مفتون، 237، 270، 274، 291، 294؛ باكیخانوف، 189؛ هدایت، 9 / 410؛ تهران، همانجا).
در هنگامۀ جنگ روسیه با ایران (1227 ق / 1812 م)، زمانی كه نمایندگان روسیه و ایران در محل اصلاندوز در حال مذاكره بودند (هدایت، 9 / 483؛ سپهر، 140)، روسیه و انگلستان در اروپا با یكدیگر به توافق رسیدند و سفیر انگلیس (سر گور اوزلی) به افسران انگلیسی كه مأمور آموزش نظامی قوای ایران بودند، دستور داد كه در مناقشۀ ایران و روس مداخله نكنند (كرزن، I / 578؛ نیز نك‌ : مفتون، 295). متعاقب آن، قوای روسیه در اصلاندوز به سپاه ایران شبیخون زد (همو، 295-296؛ اعتضاد السلطنه، 352-353؛ باكیخانوف، 196) و با وارد ساختن تلفات و صدمات ناگهانی بر قوای ایرانی (هدایت، 9 / 484-485؛ تهران، همانجا)، با وساطت دولت انگلستان، ایران را وادار به صلح و پذیرش عهدنامۀ گلستان (29 شوال 1228 ق / 12 اكتبر 1813 م) كرد (شمیم، 64). به دنبال آن تمامی قلمرو ایران در شمال ارس از دست رفت («ایران»، 288).
اصلاندوز در 1293 ش / 1914 م تنها مجموعه‌ای از كلبه‌های ساخته شده از نی و حصیر بود كه معدودی چادرنشین از آن استفاده می‌كردند ( تهران، همانجا). این آبادی در اواخر دهۀ 1320 ش هنوز روستای بسیار كوچكی به شمار می‌رفت كه تنها دارای 25 نفر سكنه بود ( فرهنگ جغرافیایی، همانجا). جمعیت اصلاندوز در 1355 ش به 424‘1 نفر (259 خانوار) ( فرهنگ آبادیها، 1355 ش، 9 / 133) و در 1365 ش به 042‘2 نفر (329 خانوار) رسید ( فرهنگ آبادیها، 1365 ش، 24). مطابق همین داده‌ها، جمعیت 6 ساله و بیشتر اصلاندوز 5 / 74٪ از كل جمعیت آنجا را تشكیل می‌دهد كه 1 / 48٪ از این عده باسواد هستند (همانجا).
یكی از علل اصلی گسترش اصلاندوز و تبدیل آن از یك روستا به نقطۀ شهری، فعالیتهای عمرانی در دشت مغان بوده است. احداث سد مخزنی میل ـ مغان در محلی به نام قزل قشلاق واقع در 3 كیلومتری اصلاندوز (1349 ش) و از این طریق امكان به زیر كشت بردن 90 هزار هكتار از اراضی دشت (شاهسوند، 121؛ خاماچی، 211-212)، خود از عوامل بنیادی رشد این محل به شمار می‌رود، چنانكه گروهی از كارگران و كارمندان فنی سازمان آب و برق سد، در این محل زندگی می‌كنند (همو، 211).
شغل اهالی اصلاندوز به طور سنتی بیشتر زراعت، باغداری و گله‌داری است ( فرهنگ جغرافیایی، 4 / 25؛ فرهنگ آبادیها، 1365 ش، همانجا)؛ چنانكه 100‘5 رأس گوسفند و بز، و 500‘2 رأس گاو و گوساله در این شهر كوچك نگهداری می‌شود (همان، 25). محصولات كشاورزی اصلاندوز عمدتاً غلات و حبوبات است ( فرهنگ جغرافیایی، همانجا). شهر كوچك اصلاندوز با برخورداری از امكانات و تسهیلات محلی، مركز خدمات روستاهای پیرامون به شمار می‌رود ( فرهنگ آبادیها، 1365 ش، همانجا؛ فرهنگ اجتماعی ... ، 132-133).
مذهب اهالی، شیعه، و زبان آنان تركی است ( فرهنگ جغرافیایی، همانجا).

مآخذ

آمارنامۀ استان آذربایجان شرقی (1370 ش)، سازمان برنامه و بودجۀ استان آذربایجان شرقی، تهران، 1372 ش؛
آمارنامۀ استان اردبیل (1372 ش)، سازمان برنامه و بودجۀ استان اردبیل، تهران، 1374 ش؛
اعتضاد السلطنه، علیقلی میرزا، اكسیر التواریخ، به كوشش جمشید كیان‌فر، تهران، 1370 ش؛
باكیخانوف، عباسقلی آقا، گلستان ارم، به كوشش عبدالكریم علی‌زاده و دیگران، باكو، 1970 م؛
ترابی طباطبایی، جمال، آثار باستانی آذربایجان، تهران، 1355 ش؛
جغرافیای كامل ایران، وزارت آموزش و پرورش، تهران، 1366 ش؛
خاماچی، بهروز، فرهنگ جغرافیایی آذربایجان شرقی، تهران، 1370 ش؛
دانشنامه؛
سازمان تقسیمات كشوری جمهوری اسلامی ایران، وزارت كشور، تهران، 1373 ش؛
سپهر، محمدتقی، ناسخ التواریخ، به كوشش جهانگیر قائم مقامی، تهران، 1337 ش؛
شاهسوند بغدادی، پریچهره، بررسی مسائل اجتماعی، اقتصادی و سیاسی ایل شاهسون، تهران، 1370 ش؛
شمیم، علی‌اصغر، ایران در دورۀ سلطنت قاجاریه، تهران، 1342 ش؛
فرهنگ آبادیهای كشور (1355 ش)، استان آذربایجان شرقی، مركز آمار ایران، تهران، 1360 ش؛
فرهنگ آبادیهای كشور (1365 ش)، شهرستان مغان، مركز آمار ایران، تهران، 1368 ش؛
فرهنگ اجتماعی دهات و مزارع، استان آذربایجان شرقی، جهاد سازندگی، تهران، 1363 ش؛
فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادیها)، دایرۀ جغرافیایی ستاد ارتش، تهران، 1330 ش؛
مفتون دنبلی، عبدالرزاق، مآثر سلطانیه، به كوشش غلامحسین صدری افشار، تهران، 1351 ش؛
نفیسی، سعید، تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران در دورۀ معاصر، تهران، 1335 ش؛
هدایت، رضاقلی، ملحقات تاریخ روضة الصفای ناصری، تهران، 1339 ش؛
نیز:

Curzon, G. N., Persia and the Persian Question, London, 1966; Parsia, The Middle East Intelligence Handbooks, 1943-1946, London, 1987; Tehran and Northwestern Iran, ed. L. W. Adamec, Graz, 1976
عباس سعیدی