اسماعیلیه

اِسْماعیلیه‌، استان‌، شهر و كانالی در مصر:

استان‌ اسماعیلیه‌

این‌ استان‌ در شم‌ال‌ شرقی مصر واقع‌ است‌ و از 1960م‌ جزو تقسیمات‌ كشوری‌ مصر گردید (رمزی‌، 2(1)/ 6؛ عمّون‌، 230؛ كشف‌...، 9، 133، 134؛ بستانی ). استان‌ كه در منطقه‌ای‌ مربع‌ شكل‌ قرار گرفته‌، از شرق‌ به‌ كانال‌ سوئز، از جنوب‌ در امتداد كانال‌ به‌ حوزۀ «البحیرۀ المرۀ الكبری‌» و از شم‌ال‌ به‌ پُرت‌ سعید منتهی میشود و شامل‌ شهر اسماعیلیه‌ و حومۀ آن‌ در مركز، شهر قنطره در شم‌ال‌ و صحرای‌ التل‌ الكبیر در غرب‌ است‌ (همانجا؛ بریتانیكا، EI2, VI/ 415؛ نیز نك‌ : فاعور، 60).
وسعت‌ استان‌ 416 ،14كم2 است‌ ( بررسی اجم‌الی...، 35؛ قس‌: بروكهاوس‌ ). بر اساس‌سرشم‌اری‌1966م‌جم‌عیت‌آن‌بالغ‌بر 800 ،344نفر بود كه در 1970م‌ به‌ 395 هزار نفر و در 1983م‌ به‌ 447 هزار نفر رسیده‌ است‌ ( بریتانیكا، همانجا). وجود پایگاه‌ نظامی در ناحیۀ غربی شهر اسماعیلیه‌ كه در جنگ‌ جهانی اول‌ توسط انگلیسیها تأسیس‌ گردید، به‌ این‌ استان‌ اهمیت‌ سوق‌ الجیشی بخشیده‌ است‌. این‌ پایگاه‌ اكنون‌ در دست‌ ارتش‌ مصر است‌. اراضی استان‌ عمدتاً از بیابانها و صحراها تشكیل‌ شده‌ است‌ و شنزارهای‌ وسیع‌ در ساحل‌ كانال‌ سوئز كه‌ از شم‌ال‌ به‌ جنوب‌ امتداد مییابد، مجم‌وعاً مانع‌ از توسعۀ كشاورزی‌ در این‌ ناحیه‌ گردیده‌ است‌؛ تنها در نواحی شم‌الی استان‌ به‌ سبب‌ بارندگیهای‌ زمستانی، میوه‌، سبزی‌ و مركبات‌، به‌ صورت‌ دیم‌ كشت‌ میشود. یكی دیگر از فعالیتهای‌ اقتصادی‌ آن‌ دامداری‌ و پرورش‌ ماهی است‌ (همانجا).
چنانكه‌ رمزی‌ مینویسد (2(2)/ 80، 300)، ناحیه‌ای‌ به‌ نام‌ اسماعیلیه‌ از نظر اداری‌ ابتدا در 1936م‌ شكل‌ گرفت‌ و در 1937م‌ بر مبنای‌ تصمیم‌ وزارت‌ دارایی از نظر اداری‌ و مالی ناحیۀ مستقلی شد. این‌ ناحیه‌ از مناطق‌ خالد مرعی، ادفینا و فزاره‌ جدا شده‌ بود. در 1943م‌ نیز بر اساس‌ مصوبۀ مدیریت‌ غربی، 10 منطقه‌ از نواحی كفر سعد، كفر سلیمان‌ بحری‌ و كفر بطیخ‌ جدا شد و نام‌ اسماعیلیه‌، منسوب‌ به‌ خدیو اسماعیل‌ پاشا، یافت‌. اما از آنجا كه‌ نقاط تحت‌ پوشش‌ اسماعیلیۀ مزبور با تقسیمات‌ جغرافیایی - اداری‌ استان‌ اسماعیلیه‌ تفاوت‌ دارد، این‌ تشابه‌ فقط اسمی است‌ (نك‌ : مونس‌، 314- 315، 320؛ فاعور، 59).

شهر اسماعیلیه‌

این‌ شهر با 30 و 35 عرض‌ شم‌الی و 32 و 16 طول‌ شرقی در ساحل‌ غربی كانال‌ سوئز و در شم‌ال‌ دریاچۀ تمساح‌ واقع‌ است‌ ( بریتانیكا، .(V/ 453 از همین‌ رو، در آغاز با نام‌ روستای‌ تمساح‌ شناخته‌ میشد (رمزی‌، 2(1)/ 6؛ بستانی؛ بریتانیكا، VI/ 415).

تاریخچۀ بنیان‌گذاری‌

اسماعیلیه در محل‌ پیشین‌ جزیرۀ عبیط (مبارك‌، 1/ 201) واقع‌ بر تپه‌هایی با ارتفاع‌ بالغ‌ بر 16 متر كه‌ به‌ تلال‌ الجسر (تپه‌های‌ پُل‌) شناخته‌ میشد (بروكلمان‌، 577؛ رمزی‌، همانجا)، توسط بازرس‌ كل‌ شركت‌ احداث‌ كانال‌ سوئز، فردینان‌ دولسپس‌ بنیاد نهاده‌ شد و ابتدا اردوگاههایی در آن‌ ساخته‌ شد و به‌ عنوان‌ محل‌ استقرار كارگران‌ و مهندسانی كه‌ برای‌ تأسیس‌ كانال‌ سوئز مشغول‌ به‌ كار بودند، مورد بهره‌برداری‌ قرار گرفت‌ ( بستانی؛ EI2 ؛ بریتانیكا، همانجا). دولسپس‌ آن‌ را شهر میان‌ چند دریا نامید (یانگ‌، 311، 312؛ EUE).
خدیو اسماعیل‌ پاشا ( حكـ 1863-1879م‌) به‌ این‌ شهر كه‌ از موقعیت‌ استراتژیكی برخوردار بود، توجه‌ خاصی مبذول‌ داشت‌ و دستور نقشه‌ پردازی‌ و نوسازی‌ شهر را صادر كرد و آن‌ را اسماعیلیه‌ نامید (عمون‌، 219؛ رمضان‌، 21؛ المقتطف‌، 3/ 58).
اسماعیلیه در 1864م‌ با ویژگیهای‌ سبك‌ معماری‌ سدۀ 19م‌ و ساختاری‌ شبیه‌ به‌ شهر ریویرا در فرانسه‌، با خیابانهای‌ عریض‌ و میدانگاههای‌ مشجر، باغها و مزرعه‌هایی كه‌ شهر را از 3 طرف‌ در برگرفته‌اند و نیز مدارس‌ و حمامهای‌ زیبا، هتلهای‌ مدرن‌ و كاخ‌ باشكوه‌ حكومتی با هزینه‌ و وامهای‌ كلان‌، ساخته‌ شد (رمضان‌، 21-22؛ خانجی، 1/ 266؛ افریقا، IV/ 265؛ بستانی؛ بستانی، 3/ 627)، چندان‌كه‌ تنها هزینۀ دیوارهای‌ كاخ‌ حكومتی (سرایه‌) اسماعیلیه‌ 820 ،38لیره‌ و هزینۀ ساختمان‌ كامل‌ آن‌ بالغ‌ بر 286 ،201لیرۀ مصری‌ گردید (مبارك‌، 1/ 213؛ رمضان‌، 79-80). شهر اسماعیلیه‌ به دو بخش‌ تقسیم‌ میشد: بخشی از آن‌ عرب‌ نشین‌ و بخش‌ دیگر اروپایی نشین‌ بود كه‌ این‌ بخش‌ پیوسته‌ روی‌ در ترقی داشت‌ (خانجی، همانجا؛ بنّا، 71).

موقعیت‌ تاریخی و سیاسی

شهر اسماعیلیه در مدت‌ حفاری‌ كانال‌ سوئز از اهمیت‌ بسیار برخوردار بود، اما پس‌ از پایان‌ پذیرفتن‌ عملیات‌ حفر كانال‌، تا مدتی از اهمیت‌ آن‌ كاسته‌ شد و جم‌عیت‌ آن‌ رو به‌ كاهش‌ نهاد، چندان‌ كه‌ بخش‌ عمدۀ كاركنان‌ مستقر در آنجا به‌ پرت‌ سعید كوچیدند و این‌ شهر كه‌ طبق‌ برآورد اولیۀ مهندسی شهر ظرفیت‌ 15 هزار نفر سكنه داشت‌، در 1870م‌ تنها 3 هزار نفر در آن‌ میزیستند و تا حدود 20 سال‌ افزایش‌ چندانی نیافت‌ و جم‌عیت‌ آن‌ بین‌ 4 هزار تا 6 هزار نفر در نوسان‌ بود ( بستانی )، ولی پس‌ از آنكه‌ كمپانی كانال‌ سوئز اسماعیلیه‌ را دفتر مركزی‌ ستاد عملیات‌ خود قرار داد، قسمت‌ اروپایی نشین‌ شهر توسعه‌ یافت‌ و این‌ شركت‌ نفوذ خود را بر سراسر شهر گسترش‌ داد، تا جایی كه‌ راههای‌ منتهی به‌ اسماعیلیه‌ را در كنترل‌ خود گرفت‌ و ورود و خروج‌ به‌ شهر تنها با اجازۀ این‌ شركت‌ میسر بود. در طول‌ این‌ مدت‌ جم‌عیت‌ آن‌ به‌ طور چشم‌گیری‌ رو به‌ افزایش‌ نهاد (رمزی‌، همانجا؛ 2 EI؛ نیز نك‌ : بنا، همانجا).
انگلستان‌ كه‌ پس‌ از انعقاد قرارداد 1904م‌ با فرانسه‌، در استعمار مصر دیگر منازعی نداشت‌، در خلال‌ جنگ‌ جهانی اول‌ در قسمت‌ غربی شهر اسماعیلیه‌ استحكامات‌ نظامی خود را مستقر كرد و اسماعیلیه در 1916م‌ به‌ شهری‌ نظامی بدل‌ گردید و پایگاه‌ استقرار نیروهای‌ نظامی متفقین‌ شد. تا پس‌ از جنگ‌ جهانی دوم‌ این‌ پایگاه‌ همچنان‌ رو به‌ گسترش‌ بود، چندان‌ كه‌ تا 1950م‌ بزرگ‌ ترین‌ مركز نظامی انگلستان‌ و یكی از بزرگ‌ ترین‌ مراكز نظامی جهان‌ به‌ شم‌ار میرفت‌. جم‌عیت‌ اسماعیلیه‌ كه‌ پس‌ از پایان‌ جنگ‌ جهانی اول‌ به‌ 15 هزار نفر رسیده‌ بود، پس‌ از جنگ‌ جهانی دوم‌ از مرز 50 هزار نفر گذشت‌ ( بریتانیكا، V/ 453؛ بستانی؛ EI2).
اسماعیلیه‌ مركز شكل‌ گیری‌ هستۀ اولیه‌، و تا مدتها قرارگاه‌ جم‌عیت‌ اخوان‌ المسلمین‌ - كه در مارس‌ 1928 به‌ رهبری‌ حسن‌ البنّا بنیاد نهاده‌ شد - بود و در خلال‌ فعالیت‌ جنبش‌ ملی مصر برای‌ لغو قرارداد استعماری‌ 1936م‌ - كه‌ بر اساس‌ مفاد آن‌، كل‌ منطقۀ كانال‌ به‌ اشغال‌ انگلستان‌ در آمده‌ بود - این‌ شهر به‌ كانون‌ مبارزات‌ ضد استعماری‌ بدل‌ شد (نك‌ : بشری‌، 43، 554 -562؛ بنا، 59 - 69، 71، 79؛ میشل‌، 92؛ آقایی، 62، 79-82)، اما پس‌ از اعتراضات‌ دامنه‌دار مردم‌ بر این‌ قرارداد، سرانجام‌ دولت‌ مصر در 8 اكتبر 1951 به‌ لغو یك‌ جانبۀ آن‌ ناگزیر گردید و در پی آن‌ اسماعیلیه‌ كانون‌ درگیری‌ و برخوردهای‌ مداوم‌ میان‌ نیروهای‌ انگلیس‌ و پلیس‌ مصر شد (نك‌ : همو، 101-102؛ بشری‌، 24- 25، 33، 335-336، 354- 355، 565؛ جهان‌ معاصر، 339) و آنگاه‌ كه‌ ارتش‌ انگلیس‌ تلاش‌ كرد تا پلیس‌ شهر اسماعیلیه‌ را خلع‌ سلاح‌ كند، آنان‌ مقاومت‌ كرده‌، حاضر به‌ ترك‌ پاسگاه‌ خود نشدند. این‌ حادثه در 25 ژانویۀ 1952 منجر به‌ جنگی نابرابر و 6 ساعته‌ میان‌ نیروهای‌ مصر به‌ پشتیبانی و رهبری‌ جم‌عیت‌ اخوان‌ المسلمین‌ از یك‌ طرف‌ و نیروهای‌ انگلیس‌ از طرف‌ دیگر گردید كه‌ طی آن‌ 43 نفر مصری‌ كشته‌، و 72 تن‌ زخمی شدند (متولی، 10، 14، 77، 96-97، 180؛ ناتینگ‌، 35-36) و سرانجام‌، نیروهای‌ مصری‌ پس‌ از اتمام‌ مهماتشان‌، ناچار به‌ تسلیم‌ شدند. این‌ حادثه‌ كه‌ خشم‌ مردم‌ را برانگیخت‌، زمینه‌ ساز تظاهرات‌ خونینی در سراسر قاهره‌ گردید كه‌ به‌ شنبۀ سیاه‌ شهرت‌ یافت‌ ( بستانی؛ متولی، ناتینگ‌، همانجاها؛ قس‌: هیكل‌، 46).
اسماعیلیه‌ كه‌ تا اوایل‌ 1956م‌ مقر نظامی و پایگاه‌ نیروی‌ هوایی و مركز نیروهای‌ مسلح‌ مستعمراتی انگلستان‌ به‌ شم‌ار میرفت‌ ( جهان‌ معاصر، 338- 339)، سرانجام‌، پس‌ از ملی شدن‌ كانال‌ سوئز در ژوئیۀ 1956 نیروهای‌ نظامی انگلیس‌، بر اساس‌ مفاد قرارداد 1954م‌ از اسماعیلیه‌ بیرون‌ رانده‌ شدند،اما متعاقب‌ آن‌ در اكتبر همان‌ سال‌ انگلیس‌ و فرانسه‌ و اسرائیل‌، اقدام‌ به‌ تجاوزی‌ مسلحانه‌ به‌ مصر نمودند و طی این‌ جنگ‌ بندر اسماعیلیه‌ به‌ اشغال‌ نیروهای‌ متجاوز درآمد (اون‌، 137- 139؛ الموسوعۀ...، 5/ 521 -523، 526؛ صالح‌، 73؛ هلد، 342).
پس‌ از جنگ‌ 6 روزۀ ژوئن‌ 1967 اعراب‌ و اسرائیل‌ و بسته‌ شدن‌ كانال‌ سوئز، بنیاد اقتصادی‌ شهر اسماعیلیه‌ تا مدتها متزلزل‌ شد و بر اثر بمباران‌ و حملات‌ بی وقفۀ شهر توسط نیروهای‌ اسرائیلی در سپتامبر 1968، دولت‌ مصر رسماً اقدام‌ به‌ تخلیۀ شهرهای‌ ساحلی كانال‌ ازجم‌له‌ اسماعیلیه‌ كرد ( الموسوعۀ، 5/ 584؛ هلد، همانجا). سپس‌ جم‌عیت‌ اسماعیلیه‌ تدریجاً رو به‌ افزایش‌ نهاد، چندان‌كه‌، تا پیش‌ از 1970م‌ به‌ 300 ،116نفررسید (نك‌ : لاروس‌بزرگ‌ ) و در 1971م) ‌بالغ ‌بر 800 ،172نفر گردید. در جنگ‌ 1973م‌ میان‌ اعراب‌ و اسرائیل‌، شهر اسماعیلیه‌ به‌ سبب‌ موقعیت‌ سوق‌ الجیشی شاهد حوادث‌ بسیاری‌ از جم‌له‌ بسته‌ شدن‌ مجدد كانال‌ سوئز شد و به‌ مهاجرت‌ مردم‌ اسماعیلیه‌ به‌ شهرهای‌ دیگر منجر گردید ( الموسوعۀ، 5/ 599، 601، 604 - 608؛ دی‌بیلی، 307-311؛ نجاتی، 80 -84، 126- 128). پس‌ از گشوده‌ شدن‌ كانال‌ در 1975م‌، مهاجران‌ دوباره‌ به‌ اسماعیلیه‌ بازگشتند و در 1976م‌ جم‌عیت‌ شهر به‌ 930 ،145نفر رسید و اسماعیلیه‌ تدریجاً روی‌ در ترقی و پیشرفت‌ نهاد. ساختمانهای‌ جدیدی‌ در آن‌ ساخته‌ شد و جم‌عیتش‌ همچنان‌ در افزایش‌ بود، تا جایی كه در 1988م‌ به‌ حدود 200 ،236نفر رسید ( بریتانیكا؛ VI/ 415؛ «سالنامه‌...»، 753).

موقعیت‌ اقتصادی‌ - فرهنگی

اسماعیلیه ‌پس‌ از بازگشایی كانال ‌سوئز در 1975م‌، تدریجاً مسیر رشد و ترقی در پیش‌ گرفت‌ و ویژگیهای‌ یك‌ منطقۀ صنعتی تجاری‌ را پیدا كرد و مراكزی‌ در زمینۀ صنایع‌ غذایی، كارخانه‌های‌ تراكتورسازی‌، موتورسازی‌ و كارگاههای‌ كشتی سازی‌ در آنجا تأسیس‌ شد. دانشگاه‌ كانال‌ سوئز نیز در همین‌ سال‌ گشایش‌ یافت‌. در اوایل‌ دهۀ 1980م‌ نیروگاه‌ برق‌ در شهر احداث‌ گردید ( بریتانیكا، همانجا).
شهر و بندر اسماعیلیه‌ ترمینال‌ كشتیرانی و چهارراه‌ ارتباطات‌ محسوب‌ میشود و از این‌ رو، در رونق‌ تجارت‌ مصر نقش‌ مهمی ایفا میكند. از اسكلۀ این‌ بندر در ساحل‌ شم‌الی دریاچۀ تمساح‌ برای‌ صدور نفت‌ بهره‌برداری‌ میشود. در بخشی از ساحل‌ آن‌ نیز معادن‌ سنگ‌ اییناس‌ استخراج‌ میگردد. همچنین‌ شهر اسماعیلیه دارای‌ شبكۀ آبرسانی است‌ كه‌ بخشی از آن‌ از طریق‌ آبهای‌ زیرزمینی تأمین‌ میگردد ( لاروس‌ بزرگ‌؛ EUE).
در 1868م‌ شهر اسماعیلیه‌ به‌ شبكۀ ارتباطی راه‌ آهن‌ مصر پیوست‌ (EI2). خط آهن‌ اسماعیلیه‌ و اسماعیلیه‌سوئز توسط اسماعیل‌ پاشا احداث‌ شد (رمضان‌، 36، 37). اسماعیلیه‌ همچنین‌ به‌ عنوان‌ مركز تلاقی خطوط آهن‌ به‌ شم‌ار میرود ( بریتانیكا، همانجا؛ EI 1 ).
در طول‌ حفر كانال‌ سوئز بر اساس‌ نیازهای‌ شركت‌ كانال‌، خطوط تلگرافی در اسماعیلیه‌ احداث‌ گردید. سپس‌ در 1867م‌ به‌ علت‌ ازدیاد جم‌عیت‌، دولت‌ در صدد احداث‌ خطوط تلگرافی جدیدی‌ برآمد. در 1869م‌ ارتباط پستی میان‌ اسماعیلیه‌ و پرت‌ سعید برقرار گردید و دولت‌ دفتر پست‌ و تلگراف‌ را بنیاد نهاد و خدمات‌ آن‌ را در اختیار شركت‌ ادارۀ كانال‌ سوئز قرار داد (وجدی‌، 9/ 204، 214- 215). همچنین‌ خطوط تلفن‌ تا 1883م‌ در دست‌ شركت‌ كانال‌ بود تا آنكه دفتر شركت‌ تلفن‌ ملی مصر در 1912م‌ در اسماعیلیه‌ افتتاح‌ شد (همو، 9/ 216).

كانال‌ اسماعیلیه‌

این‌ كانال‌ از دریاچۀ تمساح‌ در كانال‌ سوئز، در جنوب‌ شهر اسماعیلیه‌ تا رود نیل‌ در بولاق‌ قاهره‌، در جهت‌ یكی از مسیرهای‌ پیشین‌ رود نیل‌ - در ناحیۀ وادی‌ طمیلات‌ فعلی - از شرق‌ به‌ غرب‌،امتداد مییابد (ایوبی، 1/ 91؛ فاعور،60؛ WNGD؛ قس‌: بستانی، 13/ 335).
این‌ كانال‌ كه در گذشته‌، كانال‌ آب‌ شیرین‌ نامیده‌ میشد، طی سالهای‌ 1856-1863م‌ برای‌ تأمین‌ آب‌ نوشیدنی منطقۀ سوئز كه‌ هزاران‌ كارگر در آن‌ مشغول‌ كار بودند، ساخته‌ شد ( وصف‌ مصر، 160-161؛ بریتانیكا، همانجا؛ بروكهاوس‌ ).
تاریخچۀ طرح‌ این‌ كانال‌ به دوران‌ فراعنه‌ باز میگردد كه‌ آرزوی‌ پیوند دو دریای‌ سفید و سرخ‌ را به‌ وسیلۀ رود نیل‌ در سر میپروراندند. چندان‌ كه در دوران‌ باستان‌، فرعون‌ نخاو دوم‌ (حك 610 - 595 ق‌م‌) تصمیم‌ داشت‌ كانال‌ آبی در امتداد دریای‌ سرخ‌ به‌ رود نیل‌ بكشد (یانگ‌، 207، حاشیه‌؛ هرودت‌، 176؛ دریوتون‌، 583 )؛ اما از آنجا كه داریوش‌ و نخاو گمان‌ میكردند كه‌ ارتفاع‌ دریای‌ سرخ‌ بیش‌ از رود نیل‌ است‌، از ارتباط این‌ كانال‌ با رود نیل‌ واهمه داشتند. از این‌ رو، اقدام‌ به‌ حفر كانال‌ از دریای‌ سرخ‌ تا شهر هیروپولیس‌ كردند. برخی محققان‌ گمان‌ میكنند كه‌ هیروپولیس‌ همان‌ شهر فیتوم‌ (بیتوم‌) است‌ كه در تورات‌ از آن‌ یاد شده‌ است‌. برخی دیگر آن‌ را شهر افاریس‌ یا اواریس‌ واقع‌ در تل‌ المسخوطه‌، در نزدیكی دریای‌ سرخ‌ دانسته‌اند (زیدان‌، 9/ 633 -634؛ وصف‌ مصر، 168- 169، 179، نیز حاشیۀ 1، 2).
آبراه‌ نخاو از نقطه‌ای‌ تقریباً در اسماعیلیۀ امروزی‌ عبور میكرد و سپس‌ به‌ موازات‌ وادی‌ طمیلات‌ به‌ سمت‌ جنوب‌ امتداد مییافت‌ و پس‌ از عبور از «البحیرۀ المرّۀ» به دریای‌ سرخ‌ میپیوست‌ (یانگ‌، 207).
فرعون‌نخاو دوم‌ كه‌از خدمت‌به داریوش‌احتراز میجست‌، عملیات‌ احداث‌ كانال‌ را كه‌ به‌ فرمان‌ وی‌ آغاز كرده‌ بود، متوقف‌ نمود (در یوتون‌، 584 -583؛ هرودت‌، 176، 266-267)، اما داریوش‌ پس‌ از اشغال‌ مصر، فرمان‌ حفر مجدد كانال‌ را صادر كرد. به‌ گفتۀ هرودت‌ در راه‌ ساختن‌ آن‌ 210 هزار مصری‌ قربانی شدند (ص‌ 176). سرانجام‌، در 520 ق‌ م‌ كانال‌ مزبور احداث‌ گردید. طول‌ آن‌ را 4 روز راه دریایی معادل‌ 10 میل‌ گفته‌اند و عرض‌ آن‌ نیز به‌ اندازه‌ای‌ بوده‌ است‌ كه دو كشتی بزرگ‌ پارویی آن‌ دوران‌ به‌ آسانی میتوانستند از كنار هم‌ بگذرند (هرودت‌، زیدان‌، همانجاها).
بنیان‌گذاری‌ كانال‌ اسماعیلیۀ فعلی به‌ اسماعیل‌ پاشا نسبت‌ داده‌ شده‌ است‌ (ایوبی، 1/ 91؛ عمون‌، 219؛ وجدی‌، 9/ 159). وی‌ برای‌ جشنهای‌ افتتاح‌ كانال‌ متجاوز از یك‌ میلیون‌ لیرۀ مصری‌ هزینه‌ كرد (رمضان‌، 89 -91؛ نیز نك‌ : ایوبی، 1/ 420).
امروزه‌ كانال‌ اسماعیلیه‌ با طول‌ 136 كم، به‌ 2 شاخۀ شم‌الی و جنوبی تقسیم‌ میشود. از شهر اسماعیلیه‌ انشعابی به‌ سمت‌ پرت‌ سعید در شم‌ال‌ و انشعاب‌ دیگری‌ به‌ سمت‌ كانال‌ سوئز در جنوب‌، ایجاد شده‌ است‌ كه‌ از هر دو شاخه‌ برای‌ تأمین‌ آب‌ آشامیدنی و آبیاری‌ مناطق‌ بین‌ پرت‌ سعید و سوئز بهره‌برداری‌ میشود، چندان‌ كه‌ زمینهای‌ كشاوزری‌ را به‌ مساحت‌ 500 ،333فدان‌ (هرفدان‌ معادل‌ 200 ،4مـ 2 است‌) مشروب‌ میسازد (فارس‌، 274؛ بستانی ). وسعت‌ این‌ كانال‌ در حدی‌ است‌ كه‌ كشتیهای‌ 400 تنی میتوانند در آن‌ رفت‌ و آمد كنند (ایوبی، 1/ 91).
صهیونیستها از دیرباز اندیشۀ دستیابی به‌ آبهای‌ نیل‌ را در سر میپروراندند، به‌ طوری‌ كه‌ هرتسل‌ در 1903م‌ از مشروب‌ كردن‌ صحرای‌ سینا از طریق‌ رود نیل‌ سخن‌ رانده‌ بود. در 1974م‌ مهندس‌ صهیونیست‌ الیشع‌ كالی طرح‌ انتقال‌ آب‌ رود نیل‌ به‌ اسرائیل‌ را از طریق‌ توسعۀ كانال‌ اسماعیلیه‌ و افزایش‌ گنجایش‌ آن‌ تا 30 م3 در ثانیه‌ تحت‌ عنوان‌ «میاه‌ السلام‌» مطرح‌ كرد. سرانجام‌، در 1979م‌ این‌ طرح‌ مورد موافقت‌ انور سادات‌قرارگرفت‌و وی‌دستورحفر «ترعۀالسلام‌»راصادركرد.محافل‌ صهیونیست‌ نیز از این‌ خبر استقبال‌ كردند و در مطبوعات‌ به‌ شرح‌ و تفصیل‌ آن‌ پرداختند (فارس‌،271-274؛ الموسوعۀ، 1/ 262،266).

مآخذ

آقایی، بهمن‌ و خسرو صفوی‌، اخوان‌ المسلمین‌، تهران‌، 1365ش‌؛
اون‌، مردخای‌ بار، حرب‌ سینا 1956، ترجم‌ۀ بدر عقیلی، عمان‌، 1988م‌؛
ایوبی، الیاس‌، تاریخ‌ مصر، قاهره‌، 1410ق‌/ 1990م‌؛
بررسی اجم‌الی جم‌هوری‌ مصر، وزارت‌ امور خارجه‌، تهران‌، 1353ش‌؛
بروكلمان‌، كارل‌، تاریخ‌ الشعوب‌ الاسلامیۀ، ترجم‌ۀ منیر بعلبكی و نبیه‌ امین‌ فارس‌، بیروت‌، 1984م‌؛
بستانی؛
بستانی، بطرس‌، دائرۀ المعارف‌، بیروت‌، 1956م‌ به‌ بعد؛
بشری‌، طارق‌، الحركۀ السیاسیۀ فی مصر، بیروت‌، 1403ق‌/ 1983م‌؛
بنّا، حسن‌، مذكرت‌ الدعوۀ و الداعیۀ، بیروت‌، 1403ق‌/ 1983م‌؛
جهان‌ معاصر، گروهی از دانشم‌ندان‌ شوروی‌، ترجم‌ۀ غلامحسین‌ متین‌، تهران‌، 1361ش‌؛
خانجی، محمد امین‌، منجم‌ العمران‌، مصر، 1325ق‌/ 1907م‌؛
دی‌بیلی، سیدنی، الحروب‌ العربیۀ الاسرائیلیۀ و عملیۀ السلام‌، ترجم‌ۀ الیاس‌ فرحات‌، بیروت‌، 1412ق‌/ 1992م‌؛
رمزی‌، محمد، القاموس‌ الجغرافی، قاهره‌، 1955م‌؛
رمضان‌، صالح‌، الحیاۀ الاجتماعیۀ فی مصر فی عصر الاسماعیل‌، مصر، 1977م‌؛
زیدان‌، جرجی، مؤلفات‌ جرجی زیدان‌ الكاملۀ، به‌ كوشش‌ نظیر عبود، بیروت‌، 1401ق‌/ 1981م)‌؛
صالح‌، نجیب‌، العصر الاسرائیلی من‌ قناۀ السویس‌ الی باب‌ المندب‌، بیروت‌، 1403ق‌/ 1983م‌؛
عمّون‌، هند اسكندر، تاریخ‌ مصر، قاهره‌، 1341ق‌/ 1923م‌؛
فارس‌، نبیل‌، حرب‌ المیاه‌، قاهره‌، 1993م‌؛
فاعور، علی و دیگران‌، اطلس‌ الجدید للعالم‌، بیروت‌، 1986م‌؛
كشف‌ اسماء المدن‌، قاهره‌، 1955م‌؛
مبارك‌، علی باشا، الخطط التوفیقیۀ الجدیدۀ، قاهره‌، 1980م‌؛
متولی، محمود، دراسات‌ فی تاریخ‌ مصر، قاهره‌، 1985م‌؛
المقتطف‌، بیروت‌، س‌ 4؛
الموسوعۀ الفلسطینیۀ، خاص‌، بیروت‌، 1990م‌؛
مونس‌، حسین‌، اطلس‌ تاریخ‌ الاسلام‌، قاهره‌، 1407ق‌/ 1987م‌؛
میشل‌، ریشارد ب‌.، الاخوان‌ المسلمون‌، ترجم‌ۀ عبدالسلام‌ رضوان‌، به‌ كوشش‌ صلاح‌ عیسی، بیروت‌، 1978م‌؛
ناتینگ‌، آنتونی، ناصر، ترجم‌ۀ عبدالله‌ گله‌داری‌، تهران‌، 1353ش‌؛
نجاتی، غلامرضا، جنگ‌ چهارم‌ اعراب‌ و اسرائیل‌، تهران‌، 1352ش‌؛
وجدی‌، محمد فرید، دائرۀ المعارف‌ القرن‌ العشرین‌، بیروت‌، 1971م)‌؛
وصف‌ مصر، تألیف‌ گروهی از دانشم‌ندان‌ فرانسوی‌، ترجم‌ۀ زهیر شایب‌، قاهره‌، 1978م‌؛
هرودت‌، تواریخ‌، ترجم‌ه‌ و حواشی ع‌. وحید مازندرانی، تهران‌، 1368ش‌؛
هیكل‌، حسنین‌، بریدن‌ دم‌ شیر، ترجم‌ۀ حسین‌ ابوترابیان‌، تهران‌، 1367ش‌؛
یانگ‌، جرج‌، تاریخ‌ مصر، ترجم‌ۀ احمد شكری‌، قاهره‌، 1410ق‌/ 1990م‌؛
نیز:

Afrika, ed. H. Schiffers, München etc., 1962;
Britannica, vol. V, 1976, vol. VI, 1986;
Britannica Book of the Year (1988), London;
Brockhaus;
Drioton , E. & J. Vandier , L'Egypte des origines a la con- quete d' Alexandre, Paris, 1938;
EI 1 ;
EI2 ;
EUE;
Grand Larousse;
Held, C. C., Middle East Patterns, Places, Peoples and Politics, London, 1989;
WNGD.
ناهده‌ فوزی‌