اسلام شهر

اِسْلام‌ شَهْر، شهر و شهرستانی‌ به‌ همين‌ نام‌ در استان‌ تهران‌.

شهرستان‌ اسلام‌ شهر

يكی‌ از شهرستانهاي‌ استان‌ تهران‌ ( سالنامه‌...، 8) كه‌ از شمال‌ به‌ شهرستان‌ تهران‌، از جنوب‌ به‌ شهرستان‌ ري‌، از غرب‌ به‌ شهرستان‌ كرج‌ و از شرق‌ به‌ شهرستان‌ ورامين‌ محدود است‌ ( فرهنگ‌ آباديها، 1365ش‌، 10؛ فرهنگ‌ جغرافيايی‌ آباديها...، 20). اين‌ شهرستان‌ از 2 بخش‌ (مركزي‌ و چهاردانگه‌) و 4 دهستان‌ و جمعاً 40 آبادي‌ داراي‌ سكنه‌ تشكيل‌ شده‌ است‌؛ اسلام‌ شهر مركز اين‌ شهرستان‌ و تنها شهر آن‌ به‌ شمار می‌رود ( سازمان‌ تقسيمات‌...، 14؛ آمارنامه‌...، 4).
دهستانهاي‌ اين‌ شهرستان‌ عبارتند از ده‌ عباس‌، صالح‌آباد، چهاردانگه‌ و فيروز بهرام‌. فيروز بهرام‌ از آباديهاي‌ كهن‌ است‌ كه‌ بناي‌ آن‌ را به‌ فيروز ساسانی‌ نسبت‌ داده‌، آن‌ را به‌ نامهاي‌ فيروز رام‌ و فيروز بران‌ ناميده‌اند (كريمان‌، 2/ 597). ياقوت‌ آنجا را فيروز رام‌ و از قراي‌ ري‌ نوشته‌ است‌ (3/ 928). در نزهۀالقلوب‌ نيز اين‌ آبادي‌ با نام‌ فيروز بهرام‌ آمده‌ است‌ (حمدالله‌، 54). اعتماد السلطنه‌ به‌ همين‌ نام‌ اشاره دارد و می‌افزايد كه‌ اكنون‌ آن‌ را فيروز بران‌ می‌خوانند (4/ 2115).
شهرستان‌ اسلام‌ شهر با آب‌ و هوايی‌ خشك‌ در پهنه‌اي‌ دشتی‌ قرار گرفته‌، و جنس‌ خاكهاي‌ آن‌ عمدتاً شنی‌ و رسی‌ است‌. شاخه‌اي‌ از رودخانۀ كرج‌ مهم‌ترين‌ منبع‌ آب‌ جاري‌ اين‌ منطقه‌ به‌ حساب‌ می‌آمد ( فرهنگ‌ جغرافيايی‌ آباديها، همانجا) كه‌ با احداث‌ سد كرج‌، روستاهاي‌ آن‌ از آب‌ كشاورزي‌ محروم‌ ماندند (حبيبی‌، 65 -66). امروزه‌، آب‌ مورد نياز آنجا از چاه‌ عميق‌ تأمين‌ می‌شود ( فرهنگ‌ جغرافيايی‌ آباديها، همانجا). مطابق‌ آمار 1367ش‌ جمعاً 325 حلقه‌ چاه در اين‌ منطقه‌ وجود داشته‌ است‌ كه‌ بيش‌ از 58% آن‌ چاه‌ عميق‌ بوده‌ است‌ ( فرهنگ‌ آباديها، 1367ش‌، دوازده‌).
منطقۀ اسلام‌ شهر در 1345ش‌ متشكل‌ از 10 آبادي‌ - به‌ مركزيت‌ قاسم‌ آباد شاهی‌ - بود كه‌ جمعاً حدود هزار نفر (حدود 200 خانوار) را در خود جاي‌ داده‌ بود (حبيبی‌، 65). در 1355ش‌ آباديهاي‌ اين‌ منطقه‌ به‌ عنوان‌ يك‌ مجموعۀ زيستی‌ به‌ نام‌ شادشهر، و متشكل‌ از 29 كانون‌ جمعيتی‌ مطرح‌ شدند. در اين‌ زمان‌، اگرچه‌ كانونهاي‌ اين‌ مجموعه داراي‌ قطعه‌بندي‌ شهري‌ بودند، اما بجز قاسم‌ آباد به‌ عنوان‌ شهر شناخته‌ نشده‌اند و در واقع‌ پذيراي‌ مهاجران‌ روستايی‌ بودند كه‌ به‌ عنوان‌ نيروي‌ كار سادۀ كارخانه‌هاي‌ پيرامونی‌ به‌ حساب‌ می‌آمدند (همو، 66 -67). در دورۀ بعد جمعيت‌ اين‌ منطقه‌ با رشدي‌ شتابان‌ افزايش‌ يافت‌ و در 1365ش‌ به‌ 036 ،279نفر (798 ،52خانوار) رسيد ( سرشماري‌، نتايج‌ تفصيلی‌، 15). در اين‌ زمان‌ 9/ 22% از كل‌ جمعيت‌ منطقه در 38 آبادي‌ آن‌ زندگی‌ می‌كردند و مابقی‌ (1/ 77%) در تنها شهر آن‌ سكنی‌ داشتند (همانجا).
اين‌ منطقه‌ از لحاظ اجتماعی‌اقتصادي‌ چهره‌اي‌ روستايی‌ و غيرشهري‌ دارد؛ البته‌ برخی‌ آن‌ را نه‌ شهري‌ و نه‌ روستايی‌ دانسته‌اند (حبيبی‌، 261). در 1367ش‌ جمعاً 092 ،1خانوار بهره‌بردار كشاورزي‌ در اين‌ منطقه‌ زندگی‌ می‌كردند ( فرهنگ‌ آباديها، 1367ش‌، همانجا). محصولات‌ كشاورزي‌ منطقه‌ شامل‌ غلات‌ و تره‌بار و همچنين‌ محصولات‌ باغی‌ از جمله‌ انگور، سيب‌ و گلابی‌ است‌ كه‌ مازاد آن‌ به‌ تهران‌ صادر می‌شود. پرورش‌ طيور نيز از ديگر فعاليتهاي‌ روستاهاي‌ منطقه‌ است‌ ( فرهنگ‌ جغرافيايی‌ آباديها، همانجا). علاوه‌ بر اين‌ 673 ،14رأس‌ گوسفند و بز، و 882 ،15رأس‌ گاو و گاوميش‌ در اين‌ منطقه‌ نگهداري‌ می‌شده‌ است‌ ( فرهنگ‌ روستايی‌، 179).
جمعيت‌ اين‌ شهرستان‌ در 1370ش‌ برابر 353 ،309نفر بود كه‌ 6/ 25% (170 ،79نفر) آن‌ در 40 روستاي‌ منطقه‌، و مابقی‌ (4/ 74%) در شهر زندگی‌ می‌كردند ( سالنامه‌، 41؛ آمارنامه‌، 4). آمار غير رسمی‌ جمعيت‌ منطقه‌ را تا 500 هزار نفر برآورد می‌كند (حبيبی‌، 67). زبان‌ ساكنان‌ منطقه‌ تركی‌ و فارسی‌ با گويشهاي‌ كردي‌ و لري‌ است‌ ( فرهنگ‌ جغرافيايی‌ آباديها، همانجا). از جمله‌ آباديهاي‌ مهم‌ شهرستان‌ در 1365ش‌ (بجز مركز شهرستان‌) می‌توان‌ از شهرك‌ واوان‌ (758 ،3نفر)، شاطره‌ (071 ،7نفر)، ميان‌ آباد (576 ،10نفر)، احمد آباد مستوفی‌ (813 ،7نفر)، شهرك‌ موسی‌ آباد (218 ،17نفر) و گلدسته‌ (045 ،6نفر) نام‌ برد ( فرهنگ‌ آباديها، 1365ش‌، 16).

شهر اسلام‌ شهر

اين‌ شهر كه در اصل‌ روستايی‌ بيش‌ نبود، قاسم‌ آباد شاهی‌ نام‌ داشت‌ ( فرهنگ‌ جغرافيايی‌ آباديها، 20؛ سرشماري‌، نتايج‌ مقدماتی‌، 14). اسلام‌شهر با 992 متر ارتفاع‌ از سطح‌ دريا در 35 و 30 عرض‌ و 51 و 21 طول‌ جغرافيايی‌ ( فرهنگ‌ جغرافيايی‌ آباديها، 252) در 24 كيلومتري‌ غرب‌ شهر ري‌ قرار گرفته‌ است‌ ( فرهنگ‌ جغرافيايی‌ ايران‌، 1/ 156).
جمعيت‌ آن‌ در 1328ش‌ 583 نفر بود كه‌ بيشتر به‌ زراعت‌ (غلات‌، صيفی‌، چغندرقند و ميوه‌) می‌پرداختند (همانجا). سرشماري‌ 1335ش‌ نشانگر كاهش‌ جمعيت‌ اين‌ آبادي‌ (481 نفر) بود ( گزارش‌...، 5). رشد ناگهانی‌ و شتابان‌ جمعيت‌ اين‌ شهر با گسترش‌ بی‌رويۀ شهر تهران‌، و مهاجرتهاي‌ روستايی‌ پس‌ از دگرگونيهاي‌ دهۀ 1340ش‌ و نيز قرار گرفتن‌ آن‌ در محورهاي‌ ارتباطی‌ و واحدهاي‌ صنعتی‌ پيرامون‌ تهران‌، مربوط بوده‌ است‌ (حبيبی‌، 63 -67). بدين‌سان‌، اسلام‌ آباد - كه در آن‌ زمان‌ قاسم‌ آباد ناميده‌ می‌شد - از 1355ش‌ با جمعيت‌ 292 ،50نفر (823 ،10خانوار) رسماً به‌ عنوان‌ شهر مطرح‌ شد ( سرشماري‌، 1355ش‌، 1/ ل‌). اين‌ روند رشد پس‌ از آن‌ باشتابی‌ بيشتر ادامه‌ يافت‌ و به دنبال‌ آن‌ در 1365ش‌ جمعيت‌ اين‌ شهر تا 129 ،215نفر افزايش‌ يافت‌ ( سرشماري‌، نتايج‌ تفصيلی‌، 15).
ويژگی‌ بارز جمعيت‌ اسلام‌ شهر جوانی‌ آن‌ است‌، تا جايی‌ كه‌ 1/ 51% از ساكنان‌ آن‌ كمتر از 15 سال‌ سن‌ داشته‌اند و نيز تنها 1/ 44% از جمعيت‌ آن‌ در همين‌ شهر متولد شده‌اند (همان‌، 18) كه‌ نشانگر نسبت‌ بسيار بالاي‌ مهاجرپذيري‌ اين‌ شهر به‌ شمار می‌رود. ضمناً 5/ 30% از جمعيت‌ اين‌ شهر متولد نقاط روستايی‌ بوده‌اند (همانجا). 8/ 31% از جمعيت‌ 10 ساله‌و بيشتر اين‌شهر شاغل‌بودند كه‌بيشتر در بخش‌صنعت‌و ساختمان‌ (46%) به‌ فعاليت‌ اشتغال‌ داشتند. همچنين‌ 8/ 1% آنان‌ در بخش‌ كشاورزي‌ و شاخه‌هاي‌ مربوط به‌ آن‌ شاغل‌ بودند و بقيه‌ (7/ 27%) به‌ امور ديگر می‌پرداختند (همانجا). در 1365ش‌ 683 ،6واحد كارگاهی‌ در اسلام‌ شهر وجود داشت‌ ( سرشماري‌، نتايج‌ مقدماتی‌، 14) و خانوارهاي‌ مقيم‌ اين‌ شهر در 684 ،32واحد مسكونی‌ معمولی‌، 2 چادر و 168 واحد آلونك‌ مانند زندگی‌ می‌كردند ( سرشماري‌، نتايج‌ تفصيلی‌، 19). جمعيت‌ اسلام‌ شهر در 1370ش‌ 183 ،230نفر بود ( سالنامه‌، همانجا).

مآخذ

آمارنامۀ استان‌ تهران‌ (1371ش‌)، سازمان‌ برنامه‌ و بودجۀ استان‌ تهران‌، تهران‌، 1372ش‌؛
اعتماد السلطنه‌، محمدحسن‌، مرآۀ البلدان‌، به‌ كوشش‌ عبدالحسين‌ نوايی‌ و هاشم‌ محدث‌، تهران‌، 1368ش‌؛
حبيبی‌، محسن‌، «اسلام‌ شهر، يك‌ مجموعۀ زيستی‌ كامل‌ يا يك‌ مجموعۀ زيستی‌ تركيبی‌»، گفتگو، تهران‌، 1372ش‌، شم 1؛
حمدالله‌ مستوفی‌، نزهۀالقلوب‌، به‌ كوشش‌ گ‌. لسترنج‌، ليدن‌، 1331ق‌/ 1913م‌؛
سازمان‌ تقسيمات‌ كشوري‌ جمهوري‌ اسلامی‌ ايران‌، وزارت‌ كشور، تهران‌، 1374ش‌؛
سالنامۀ آماري‌ كشور (1373ش‌)، مركز آمار ايران‌، تهران‌، 1374ش‌؛
سرشماري‌ عمومی‌ نفوس‌ و مسكن‌ (1355ش‌)، استان‌ مركزي‌، مركز آمار ايران‌، تهران‌، 1359ش‌؛
سرشماري‌ عمومی‌ نفوس‌ و مسكن‌ (1365ش‌)، نتايج‌ تفصيلی‌، شهرستان‌ ري‌، مركز آمار ايران‌، تهران‌، 1368ش‌؛
سرشماري‌ عمومی‌ نفوس‌ و مسكن‌ (1365ش‌)، نتايج‌ مقدماتی‌، شهرهاي‌ كشور، مركز آمار ايران‌، تهران‌، 1365ش‌؛
فرهنگ‌ آباديهاي‌ كشور (1365ش‌)، شهرستان‌ تهران‌، مركز آمار ايران‌، تهران‌، 1368ش‌؛
فرهنگ‌ آباديهاي‌ كشور، سرشماري‌ عمومی‌ كشاورزي‌ (1367ش‌)، استان‌ تهران‌، مركز آمار ايران‌، تهران‌، 1370ش‌؛
فرهنگ‌ جغرافيايی‌ آباديهاي‌ كشور (تهران‌)، سازمان‌ جغرافيايی‌ نيروهاي‌ مسلح‌، تهران‌، 1370ش‌، ج‌ 38؛
فرهنگ‌ جغرافيايی‌ ايران‌ (آباديها)، استان‌ مركزي‌، دايرۀ جغرافيايی‌ ستاد ارتش‌، تهران‌، 1328ش‌؛
فرهنگ‌ روستايی‌ (1365ش‌)، كل‌ كشور، مركز آمار ايران‌، تهران‌، 1369ش‌؛
كريمان‌، حسين‌، ري‌ باستان‌، تهران‌، 1349ش‌؛
گزارش‌ مشروح‌ حوزۀ سرشماري‌ تهران‌، وزارت‌ كشور، تهران‌، 1337ش‌؛
ياقوت‌، بلدان‌؛
نيز:

Habibi, M., «Eslamshahr, un nouveau type de banlieue a Téhéran », CEMOTI, Paris, 1996, no. 21.
عباس‌ سعيدي‌