اسلام آباد

اِسْلام‌ آباد (اننت‌ ناگ‌)، شهر و ناحيه‌اي‌ در استان‌ كشمير جنوبی‌، در جنوب‌ شرقی‌ درۀ كشمير در شمال‌ سلسله‌ جبال‌ پير پنجال‌ در 43 و 47 عرض‌ شمالی‌ و 75 و 12 طول‌ شرقی‌.
شهر اسلام‌آباد كه در بخش‌ آبرفتی‌ كنار رود جهلم‌ در جنوب‌ سرينگر و در قسمت‌ كشمير هند قرار گرفته‌، مركز اداري‌ ناحيه‌اي‌ به‌ همين‌ نام‌ است‌. ناحيۀ اسلام‌ آباد داراي‌ چشمه‌هاي‌ بسياري‌ است‌ كه‌ نهرهاي‌ كوچك‌ و بزرگی‌ را پديد می‌آورند. از اتصال‌ چند نهر بزرگ‌ در نزديكی‌ شهر اسلام‌ آباد رود جهلم‌ تشكيل‌ می‌شود («اطلس‌...»، 59 ؛ حسن‌، 21 , 19؛ بريتانيكا، I/ 370). اسلام‌ آباد يكی‌ از پر جمعيت‌ترين‌ نواحی‌ درۀ كشمير است‌ كه‌ طبق‌ آمار 1990م‌ شمار اهالی‌ آن‌ 800 هزار نفر بوده‌ است‌. وسعت‌ ناحيۀ اسلام‌ آباد 832 ،5كم2 است‌ («اطلس‌»، 154 ؛ بريتانيكا، همانجا).
ناحيۀ اسلام‌آباد به‌ سبب‌ شرايط مناسب‌ آب‌ و خاك‌، منطقه‌اي‌ كشاورزي‌ و داراي‌ محصولات‌ مختلف‌ از جمله‌ برنج‌، ذرت‌، گندم‌ و دانه‌هاي‌ روغنی‌ است‌. برنج‌ مهم‌ترين‌ محصول‌ كشاورزي‌ اين‌ ناحيه‌ است‌. شهر اسلام‌ آباد مركز مبادلۀ محصولات‌ كشاورزي‌ منطقه‌ به‌ شمار می‌رود («اطلس‌»، 160 -159 ؛ بريتانيكا، همانجا). در اسلام‌ آباد قالی‌ بافی‌ رواج‌ دارد. در گذشته‌ شال‌ بافی‌ نيز يكی‌ از صنايع‌ مهم‌ ناحيه‌ بوده‌ است‌ ( اردو...، 2/ 704؛ «اطلس‌»، 61).
اننت‌ ناگ‌ در روزگاران‌ كهن‌ تختگاه‌ كشمير بود. اين‌ نام‌ از دو واژۀ سنسكريت‌ اَنَنْت‌ به‌ معنی‌ جاودان‌ و نيز نام‌ الهه‌اي‌ در مذهب‌ هندوان‌ و بوداييان‌، و ناگ‌ به‌ معنی‌ مار تشكيل‌ شده‌ است‌. درگذشته‌ كشمير يكی‌ از مراكز مهم‌ پرستش‌ ناگ‌ (مونير ويليامز، 532-533 ,25 ؛ سالتوره‌، 1013 ,III/ 1006-1007؛ دي‌، 237، 6) و شهر اسلام‌آباد از مهم‌ترين‌ مراكز پرستندگان‌ خورشيد (مارتانده‌) بوده‌ است‌. پرستشگاه‌ مارتانده در سدۀ 2ق‌/ 8م‌ به دستور لليتاديتيه‌، يكی‌ از حكام‌ كشمير در نزديكی‌ اسلام‌آباد بنا گرديد ( راج‌ ترنگينی‌، 103، 258؛ سالتوره‌، III/ 929-930؛ لاو، 97). گروهی‌ از نويسندگان‌ معاصر گسترش‌ خورشيدپرستی‌ را در كشمير به‌ سبب‌ نفوذ كيش‌ مهرپرستی‌ ايرانی‌ در اين‌ منطقه دانسته‌اند (آفاقی‌، 402). معبد مارتانده در زمان‌ حكومت‌ سكندر شاه‌، معروف‌ به‌ بت‌ شكن‌ (791-816ق‌/ 1389-1413م‌) هنگام‌ گسترش‌ مذهب‌ اسلام‌ در درۀ كشمير ويران‌ شد (سالتوره‌، III/ 930؛ حسن‌، 58).
آگاهی‌ دقيق‌ از نفوذ اسلام‌ در اين‌ ناحيه در دست‌ نيست‌. بيشتر اهالی‌ كشمير احتمالاً در دورۀ حكومت‌ سكندرشاه‌ ، نخستين‌ پادشاه‌ مسلمان‌ كشمير، به‌ اسلام‌ گرويدند (همو، 64 ؛ نهاوندي‌،1/ 204-206). دربارۀ زمان‌ تغيير نام‌ اننت‌ ناگ‌ به‌ اسلام‌آباد آگاهی‌ روشنی‌ در دست‌ نيست‌. گروهی‌ اين‌ تغيير نام‌ را مربوط به دورۀ زمامداري‌ زين‌العابدين‌ (820 -872ق‌/ 1417-1467م‌) می‌دانند و می‌نويسند كه‌ وي‌ مدرسه‌اي‌ نيز در آنجا تأسيس‌ كرد (حسن‌، 90 ؛ اردو، همانجا).
ناحيۀ اسلام‌ آباد داراي‌ آثار تاريخی‌ از جمله‌ بقاياي‌ پرستشگاه‌ باستانی‌ مارتانده در 5 كيلومتري‌ شهر است‌. سبك‌ معماري‌ ويژۀ اين‌ بنا كه‌ بيشتر به‌ يونانی‌ شباهت‌ دارد، آن‌ را از ديگر بناهاي‌ هندي‌ متمايز می‌سازد. برخی‌ ديگر از بناهاي‌ تاريخی‌ اسلام‌آباد اينهاست‌: مسجد اسلام‌آباد، قصر تابستانی‌ و باغ‌ اچهول‌ در نزديكی‌ شهر كه‌ به‌ فرمان‌ جهانگير بنا شده‌ است‌ (بورگس‌، 169 -168 ؛ سالتوره‌، III/ 929؛ ERE, I/ 741؛ جهانگير، 355؛ اردو، 2/ 704).

مآخذ

آفاقی‌، صابر، تعليقات‌ بر راج‌ ترنگينی‌ (همـ )؛
اردو دائرۀ معارف‌ اسلاميه‌، لاهور، 1386ق‌/ 1966م‌؛
جهانگير گوركانی‌، محمد، جهانگير نامه‌ ( توزك‌ جهانگيري‌ )، به‌ كوشش‌ محمد هاشم‌، تهران‌، 1359ش‌؛
راج‌ ترنگينی‌، ترجمۀ محمد شاه‌آبادي‌، به‌ كوشش‌ صابر آفاقی‌، راولپندي‌، 1974م‌؛
نهاوندي‌، عبدالباقی‌، مآثر رحيمی‌، به‌ كوشش‌ هدايت‌ حسين‌، كلكته‌، 1925م‌؛
نيز:

An Atlas of India, Delhi, 1990;
Britannica, 1986;
Burgess, J., « Indian Architecture», Research Artilces, ed. V.A. Smith, Lahore, 1977;
Dey, N. L. The Geographical Dictionary of Ancient and Mediaeval India, New Delhi, 1984;
ERE;
Hasan , M., Kashmir Under the Sulṭāns, Calcutta, 1959;
Law, B. Ch., Historical Geography of Ancient India, New Delhi, 1984;
Monier - Williams, M., A Sanskrit - English Dictionary, Oxford, 1964;
Saletore, R.N., Encyclopaedia of Indian Culture, New Delhi, 1981.
مجيد سميعی‌