اسلی

اِسْلی‌، يا ايسلی‌، رودي‌ در شرق‌ مغرب‌ (مراكش‌) كه‌ به‌ علل‌ تاريخی‌ و سياسی‌ شهرت‌ يافته‌ است‌. اين‌ رود كه‌ از كوههاي‌ مغاز در نواحی‌ مرزي‌ ميان‌ مغرب‌ و الجزاير سرچشمه‌ می‌گيرد، مسافتی‌ حدود 100 كم را از جنوب‌ غربی‌ وَجده در دشتهاي‌ اَنجاد به‌ سوي‌ شمال‌ شرقی‌ طی‌ می‌كند و پس‌ از عبور از وادي‌ مويله‌ به‌ رود تافنه‌ می‌ريزد. آن‌ بخش‌ از اين‌ رود كه‌ به‌ وادي‌ مويله‌ می‌ريزد، به‌ نام‌ ويدبونعيم‌ معروف‌ است‌ ( بستانی‌؛ EUE; EI2, EI1).
موقعيت‌ سوق‌ الجيشی‌ اسلی‌ در مسير ميان‌ شرق‌ مغرب‌ و غرب‌ الجزاير و به‌ ويژه‌ نبردهاي‌ بزرگی‌ كه‌ به‌ فاصلۀ چند سده در كرانه‌هاي‌ اين‌ رود كوچك‌ درگرفته‌، به‌ آن‌ اهميت‌ تاريخی‌ و سياسی‌ بخشيده‌ است‌: در سدۀ 7ق‌ دو جنگ‌ از چندين‌ جنگی‌ كه‌ ميان‌ سپاهيان‌ بنی‌مرين‌ و بنی‌عبدالواد درگرفت‌، در كرانۀ اسلی‌ روي‌ داد. نخستين‌ اين‌ جنگها در 647ق‌/ 1249م‌ ميان‌ ابوبكر بن‌ عبدالحق‌، امير بنی‌ مرين‌ و يغمراسن‌ بن‌ زيان‌، امير بنی‌ عبدالواد به‌ وقوع‌ پيوست‌. يغمراسن‌ كه‌ هم‌ پيمان‌ مرتضی‌، خليفۀ موحدون‌ بود و به درخواست‌ او به‌ قلمرو بنی‌مرين‌ لشكر كشيده‌ بود، در نبردهايی‌ سنگين‌ در كرانۀ اسلی‌ به‌ سختی‌ از سپاهيان‌ بنی‌ مرين‌ شكست‌ خورد و با اندك‌ نيرويی‌ كه‌ از سپاهش‌ باقی‌ مانده‌ بود، به‌ تلمسان‌ گريخت‌ (ابن‌ ابی‌ زرع‌، الانيس‌...، 294- 295، الذخيرۀ...، 75-76؛ ابن‌ خلدون‌، 7(1)/ 171-172، 7(2)/ 358-360). جنگ‌ ديگر در 670ق‌ ميان‌ يعقوب‌ بن‌ عبدالحق‌ و يغمراسن‌ درگرفت‌ كه‌ باز به‌ ناكامی‌ يغمراسن‌ انجاميد. در اين‌ جنگ‌ نيرويی‌ عظيم‌ از جنگجويان‌ بنی‌ مرين‌ و هم‌ پيمانانشان‌ در آن‌ شركت‌ داشتند، سپاه‌ يغمراسن‌ بار ديگر در كرانۀ اسلی‌ به‌ سختی‌ شكست‌ خورد و گروهی‌ از سرداران‌ آن‌ از جمله‌ فارس‌ پسر يغمراسن‌ كشته‌ شدند و خود او كه در گرماگرم‌ نبرد زخمی‌ شده‌ بود، با عده‌اي‌ از نزديكانش‌ به‌ تلمسان‌ گريخت‌. يعقوب‌ نيز در تعقيب‌ او نخست‌ وجده‌ را تصرف‌ و ويران‌ كرد و سپس‌ تلمسان‌ را چندي‌ در محاصره‌ گرفت‌ (ابن‌ ابی‌ زرع‌، الانيس‌، 309-311، الذخيرۀ، 129- 133؛ ابن‌ خلدون‌، 7(1)/ 177- 178، 7(2)/ 378-381).
اسلی‌ شاهد نبرد بزرگ‌ ديگري‌ نيز بوده‌ است‌ كه‌ اهميت‌ آن‌ در تاريخ‌ سياسی‌ معاصر، رويدادهاي‌ پيشين‌ را تحت‌ الشعاع‌ خود قرار داده‌، و آن‌ نبرد ميان‌ نيروهاي‌ نظامی‌ فرانسه‌ و مغرب‌ در نيمۀ نخست‌ سدۀ 19م‌ است‌: پس‌ از استيلاي‌ فرانسه‌ بر الجزاير، ستونی‌ از نيروهاي‌ نظامی‌ آن‌ كشور به‌ رهبري‌ ژنرال‌ بوژو در تعقيب‌ امير عبدالقادر، فرمانده‌ الجزايري‌ كه‌ به‌ مغرب‌ پناه‌ برده‌، و از حمايت‌ مولاي‌ عبدالرحمان‌، سلطان‌ شرفاي‌ مغرب‌، برخوردار شده‌ بود، وارد آن‌ سرزمين‌ شد و در كرانۀ اسلی‌ با سپاهی‌ از جنگجويان‌ مغرب‌به‌رهبري‌ محمد، وليعهد عبدالرحمان‌، رو به‌ رو گرديد.
در 14 اوت‌ 1844 نبردي‌ سخت‌ ميان‌ دو سپاه درگرفت‌ كه‌ به‌ پيروزي‌ قاطع‌ نيروهاي‌ فرانسه‌ انجاميد. در اين‌ جنگ‌، سپاهيان‌ مغرب‌ كه‌ از سازماندهی‌ منظم‌ بی‌بهره‌ بودند، به‌ رغم‌ فزونی‌ نفرات‌، به‌ سرعت‌ مغلوب‌ سازمان‌ و تجهيزات‌ برتر نيروهاي‌ فرانسه‌ شدند؛ به‌ طوري‌ كه‌ سپاه‌ ايشان‌ يكسره‌ از هم‌ فرو پاشيد و در اندك‌ زمانی‌ همۀ تجهيزات‌، تداركات‌ و مهمات‌ و حتی‌ مقر فرماندهی‌ آنان‌ به دست‌ نيروهاي‌ فرانسوي‌ افتاد. اين‌ رويداد كه در تاريخ‌ معاصر به‌ «نبرد اسلی‌» معروف‌ شده‌ است‌، ضعف‌ سازماندهی‌ نظامی‌ مغرب‌ و ناتوانی‌ آن‌ كشور را در مقابله‌ با روشها و نظامهاي‌ نوين‌ اروپايی‌ آشكار می‌سازد. در پی‌ اين‌ شكست‌، مولاي‌ عبدالرحمان‌ براي‌ صلح‌ با حكومت‌ فرانسه‌ مجبور به‌ پذيرش‌ شروطی‌ از جانب‌ فرماندهی‌ كل‌ نيروهاي‌ آن‌ كشور در الجزاير شد كه‌ از جملۀ آنها اخراج‌ امير عبدالقادر از مغرب‌ يا امتناع‌ از كمك‌ به‌ وي‌ بود. ژنرال‌ بوژو نيز به‌ پاداش‌ اين‌ پيروزي‌ به‌ «دوك‌ اسلی‌» ملقب‌ گرديد (سلاوي‌، 9/ 49- 54؛ جزائري‌، 1/ 447- 449؛ بن‌ سعيد، 65 - 66؛ لاروس‌ بزرگ‌؛ ابوالنصر، 288 287, ,246 ؛ ريموند، 270 ؛ EI2;
EUE).

مآخذ

ابن‌ ابی‌ زرع‌، علی‌، الانيس‌ المطرب‌ ، رباط ، 1972م‌ ؛
همو ، الذخيرۀ السنيۀ، رباط، 1972م‌؛
ابن‌ خلدون‌، العبر؛
بستانی‌؛
بن‌ سعيد، سعيد، «المثقف‌ المخزنی‌ و تحديث‌ الدولۀ»، الانتلجانسيا فی‌ المغرب‌ العربی‌، بيروت‌، 1984م‌؛
جزائري‌، محمد، تحفۀ الزائر، بيروت‌، 1384ق‌/ 1964م‌؛
سلاوي‌، احمد، الاستقصا، به‌ كوشش‌ جعفر ناصري‌ و محمد ناصري‌، دارالبيضا، 1965م‌؛
نيز:

Abun-Nasr, J. M., A History of the Maghrib, Cambridge, 1971 ;
EI 1;
EI 2;
EUE;
Grand Larousse;
Raymond, A., «North Africa in the Pre-Colonial Period», The Cambridge History of Islam, Cambridge, 1970, vol. II(A).
مهران‌ ارزنده‌