اسکو

اُسْكو، بخش‌ و شهری‌ در استان‌ آذربایجان‌ شرقی‌.

بخش‌ اسكو

یكی‌ از بخشهای‌ سه‌گانۀ شهرستان‌ تبریز كه در جنوب‌ شرقی‌ آن‌ قرار گرفته‌ است‌. این‌ بخش‌ از شم‌ال‌ و شرق‌ به‌ بخش‌ مركزی‌، از شم‌ال‌ غرب‌ به‌ شهرستان‌ شبستر، از جنوب‌ به‌ بخش‌ آذرشهر و از جنوب‌ شرقی‌ به‌ شهرستانهای‌ هشترود و مراغه‌ و از غرب‌ به دریاچۀ ارومیه‌ محدود می‌شود ( آمارنامه‌...، 33). مساحت‌ آن‌ بالغ‌ بر 3/ 648 ،1كمـ 2، و دارای‌ 5 دهستان‌ به‌ نامهای‌ شوركات‌ جنوبی‌، شوركات‌ شم‌الی‌، باویل‌، سهند و گُنبرف‌ است‌ و مجموعاً 59 آبادی‌ دارد (همان‌، 32). همچنین‌ افزون‌ بر شهر اسكو (مركز بخش‌)، شهرهای‌ ایلخچی‌ و خسروشهر (خسروشاه‌) نیز در این‌ بخش‌ قرار دارند ( فرهنگ ‌آبادیها...، 14).
بخش‌ اسكو در دامنۀ شم‌ال‌ غرب‌ رشته‌ كوه‌ سهند میان‌ دو واحد مرفولوژیك‌ آتشفشان‌ سهند و حوضۀ رودخانۀ آجی‌ چای‌ (تلخه‌ رود) متعلق‌ به‌ حوضۀ آبریز دریاچۀ ارومیه‌ قرار گرفته‌ است‌ (نك‌ : نقشۀ عملیات‌...). از لحاظ زمین‌ شناختی‌ این‌ ناحیه‌ عمدتاً از توف‌، ماسه‌ سنگ‌، سیلستون‌ و كنگلومرا به‌ وجود آمده‌ است‌ (نك‌ : نقشۀ زمین‌ شناسی‌...). در قسمتی‌ از این‌ بخش‌، بر اثر فرسایش‌ دامنۀ سهند هرمهای‌ طبیعی‌ متعددی‌ به‌ وجود آمده‌ است‌ كه‌ اهالی‌ با به‌ كارگیری‌ نوعی‌ معماری‌ صخره‌ای‌، از آنها به‌ عنوان‌ زیستگاه‌ استفاده‌ می‌كنند. این‌ مسكنهای‌ روستایی‌ در 20 كیلومتری‌ شم‌ال‌ شرق‌ اسكو (مركز بخش‌) روستای‌ كندوان‌ را تشكیل‌ می‌دهند (نك‌ : همایون‌، 1).
وجود چشم‌ه‌های‌ آب‌ معدنی‌ مؤید فعالیت‌ آتشفشانی‌ سهند در این‌ بخش‌ است‌. به‌ نظر می‌رسد كه‌ آخرین‌ حركات‌ و جا به‌ جایی‌ گسل‌ تبریز كه در فوران‌ آتشفشانی‌ پلیوكواترنر سهند تأثیر داشته‌، در ایجاد این‌ چشم‌ه‌ها و فعال‌ شدن‌ شكستگیهای‌ اطراف‌ آن‌ مؤثر بوده‌ است‌ (درویش‌ زاده‌، 163). از چشم‌ه‌های‌ آب‌ معدنی‌ واقع‌ در این‌ بخش‌ برای‌ درمان‌ برخی‌ از بیماریها استفاده‌ می‌شود ( جغرافیای‌ كامل‌...، 1/ 187؛ همایون‌، 16).
آب‌ و هوای‌ بخش‌ اسكو در قسمتهای‌ دامنه‌ای‌ سرد و در قسمتهای‌ دشتی‌ معتدل‌ است‌ ( فرهنگ‌ جغرافیایی‌...، 4/ 21). معدل‌ بارش‌ سالانه در دورۀ 9 ساله‌ از 1975 تا 1983م‌ در ایستگاه‌ اسكو 289 میلی‌ متر برآورد شده‌ است‌ (نك‌ : سالنامۀ آماری‌...، جم‌ ).
رودخانۀ اسكو به‌ عنوان‌ بخشی‌ از حوضۀ آبگیر سهند از دامنۀ شم‌الی‌ سلطان‌ داغی‌ از رشته‌ كوههای‌ سهند سرچشم‌ه‌ می‌گیرد و پس‌ از تلاقی‌ با رودخانۀ كندوان‌ در نزدیكی‌ روستای‌ كهنمو از نزدیكی‌ اسكو (مركز بخش‌) گذشته‌، زمینهای‌ باویل‌ و خسروشهر را آبیاری‌ می‌كند؛ آنگاه‌ جادۀ تبریز - میاندوآب‌ را قطع‌ كرده‌، به‌ سوی‌ غرب‌ جاری‌ می‌شود. تنها در مواقع‌ سیلابی‌ و ریزشهای‌ پیاپی‌ در فصول‌ پاییز و بهار، آب‌ آن‌ به‌ رودخانۀ آجی‌ چای‌ پیوسته‌، به دریاچۀ ارومیه‌ می‌ریزد (هویدا، 147).
در ارتفاعات‌ سهند، واقع‌ در جنوب‌ بخش‌، مراتع‌ مناسبی‌ برای‌ چرای‌ دام‌ دامداران‌ محلی‌ و برخی‌ از كوچ‌ نشینان‌ یافت‌ می‌شود (خاماچی‌، 204). درۀ اسكو و باویل‌ در دامنۀ سهند از آبادترین‌ مراكز كشاورزی‌ آذربایجان‌ به‌ شم‌ار می‌آید كه‌ از حدود كهنمو تا خسروشهر امتداد یافته‌ است‌ (هویدا، همانجا).
بر اساس‌ سرشم‌اری‌ عمومی‌ نفوس‌ و مسكن‌ 1365ش‌، جمعیت‌ روستایی‌ بخش‌ اسكو 310 ،56نفر ( 064 ،10خانوار) گزارش‌ شده‌ كه‌ از آن‌ میان‌، 780 ،28نفر را مردان‌ و 530 ،27نفر را زنان‌ تشكیل‌ می‌داده‌اند ( فرهنگ‌ روستایی‌، 65). مهم‌ترین‌ این‌ روستاها عبارتند از باویل‌ علیا و سفلی‌، میلان‌، كندوان‌، خَسرق‌، كهنمو، اسكندان‌ و فسقندیس‌ (خاماچی‌، 205). ساكنان‌ بخش‌ بیشتر به‌ فعالیتهای‌ زراعی‌، باغداری‌، دامداری‌، پرورش‌ زنبور عسل‌ اشتغال‌ دارند ( فرهنگ‌ روستایی‌، 136) و همچنین‌ به‌ خدمات‌ دولتی‌ و كارگری‌ می‌پردازند.
غلات‌، صیفی‌ و میوه‌ از محصولات‌ این‌ بخش‌ است‌ و مراكزی‌ چون‌ ایلخچی‌ و خسروشهر نیز از نظر تولید پیاز بسیار اهمیت‌ دارند. بیشتر محصولات‌ زراعی‌ و دامی‌ این‌ بخش‌ به‌ خارج‌ از آن‌ به‌ خصوص‌ به‌ تبریز صادر می‌شود ( جغرافیای‌ كامل‌، همانجا؛ خاماچی‌، 205، 206). هفته‌ بازارهای‌ روستایی‌ مانند پنجشنبه‌ بازار اسكو و سه‌ شنبه‌ بازار خسروشهر در اقتصاد روستایی‌ بخش‌ اسكو اهمیت‌ فراوان‌ دارند (همانجا). شم‌ار دام‌ موجود در این‌ بخش‌ 627 ،97رأس‌ گوسفند و بره‌، 428 ،44رأس‌ بز و بزغاله‌ و 905 ،13رأس‌ گاو و گوساله‌ گزارش‌ شده‌ است‌ ( فرهنگ‌ روستایی‌، 160). صنایع‌ دستی‌، شامل‌ بافت‌ حریر، ابریشم‌ (كلاغی‌) و دیگر انواع‌ پارچه در این‌ بخش‌ متداول‌ است‌. اخیراً استفاده‌ از ماشین‌ جایگزین‌ روشهای‌ سنتی‌ شده‌، و این‌ خود عامل‌ بیكاری‌ و مهاجرت‌ عده‌ای‌ از ساكنان‌ این‌ بخش‌ بوده‌ است‌ ( جغرافیای‌ كامل‌، 1/ 188). از نظر امكانات‌ آموزشی‌ و فرهنگی‌ این‌ بخش‌ دارای‌ 52 دبستان‌، 11 مدرسۀ راهنمایی‌، 1 دبیرستان‌ و 3 كتابخانۀ عمومی‌ است‌ ( فرهنگ‌ روستایی‌، 184). بخش‌ اسكو دارای‌ 1 مركز بهداشتی‌ و درمانی‌، 11 خانۀ بهداشت‌ و 1 داروخانه‌ است‌ (همان‌، 208). تأسیسات‌ مذهبی‌ این‌ بخش‌ شامل‌ 51 مسجد، 8 تكیه‌ و حسینیه‌ و 6 امامزاده‌ است‌ (همان‌، 256).
در روستاهای‌ تابع‌ این‌ بخش‌، مزار بسیاری‌ از بزرگان‌ و مشایخ‌ را می‌توان‌ یافت‌ (ابن‌ كربلایی‌، 56 به‌ بعد؛ حشری‌، 159 به‌ بعد). شیوۀ حجاری‌ سنگ‌ قبرها نشان‌ می‌دهد كه در برخی‌ از روستاها گرایشی‌ به‌ تصوف‌ معمول‌ بوده‌ است‌ (كارنگ‌، 1/ 609). در قلۀ كوه‌ سلطان‌ داغی‌ گورستانی‌ كهن‌ وجود دارد كه‌ به‌ نام‌ آرامگاه‌ حسام‌ الدین‌ فرقد مشهور و زیارتگاه‌ است‌. گفته‌ می‌شود كه‌ این‌ كوه‌ به‌ نام‌ سلطان‌ حسام‌الدین‌ فرقد، سلطان‌ داغی‌ نامیده‌ شده‌ است‌ (خاماچی‌، 207).

شهر اسكو

این‌ شهر در جنوب‌ غرب‌ تبریز (مركز استان‌) قرار گرفته‌ است‌ و به‌ وسیلۀ جاده‌ای‌ به‌ طول‌ 8 كم نخست‌ به‌ خسروشهر و سپس‌ به‌ جادۀ ارتباطی‌ تبریز - مراغه‌ می‌پیوندد (نك‌ : نقشۀ سیاحتی‌...؛ جغرافیای‌ كامل‌، 1/ 187).
اسكو با 46 و 7 طول‌ جغرافیایی‌ و 55 و 7 عرض‌ جغرافیایی‌، در ارتفاع‌ 520 ،1متری‌ از سطح‌ دریا قرار دارد (پاپلی‌، 58). این‌ شهر در دامنۀ رشته‌ كوه‌ سهند و در شم‌ال‌ غرب‌ آن‌ قرار گرفته‌، و از 3 طرف‌ به‌ وسیلۀ دامنه‌های‌ آن‌ محصور شده‌ است‌ (نك‌ : نقشۀ عملیات‌).
محققان‌ اسكو را با اوشكایای‌ كهن‌ یكی‌ می‌دانند (آروتونیان‌، 215 ,48 ؛ دیاكونف‌، 216). چنانكه‌ از مآخذ آشوری‌ بر می‌آید، اوشكایا شهری‌ دارای‌ قلعه‌ بوده‌ كه در شرق‌ دریاچۀ ارومیه‌ و در دامنۀ كوه‌ سهند قرار داشته‌ است‌ (نك‌ : آروتونیان‌، همانجاها). ضخامت‌ باروی‌ این‌ دژ 8 ذرع‌ گزارش‌ شده‌ است‌ (هرتسفلد، 12). محققان‌ معتقدند كه‌ جایی‌ به‌ نام‌ اوشكایا در ناحیۀ خورخور كه در كتیبۀ اَرگیشتی‌ اول‌ در شرح‌ لشكركشی‌ سال‌ دهم‌ وی‌ (777 ق‌ م‌) آمده‌ است‌، همان‌ اوشكایا در مآخذ آشوری‌ است‌ (آروتونیان‌، 48). بر اساس‌ سنگ‌ نوشته‌های‌ متعلق‌ به‌ شاه‌ آشور سارگِن‌ دوم‌ (722 ق‌ م‌)، در جریان‌ حملۀ وی‌ به‌ حدود اورارتو، اوشكایا كه در آن‌ هنگام‌ دژ مرزی‌ اورارتو بود، بدون‌ پیكار به‌ تصرف‌ آشوریان‌ درآمد و با شم‌ار دیگری‌ از روستاهای‌ پیرامون‌ آن‌ به‌ آتش‌ كشیده‌ شد (دیاكونف‌، همانجا). پس‌ از آن‌ نامی‌ از اوشكایا در منابع‌ دیده‌ نمی‌شود. در دورۀ اسلامی‌، حمدالله‌ مستوفی‌ در نزهۀ القلوب‌ از اسكو به‌ عنوان‌ یكی‌ از آبادیهای‌ بزرگ‌ ناحیۀ باویل‌ رود و در كنار باویل‌، خسروشاه‌، میلان‌ و فسقندیس‌ نام‌ می‌برد كه در 4 فرسنگی‌ تبریز قرار داشته‌ است‌ (ص‌ 90). در عالم‌ آرای‌ نادری‌ اسكو از نقاط آباد آذربایجان‌ معرفی‌ شده‌ است‌ (مروی‌، 2/ 664). در جنبش‌ مشروطه‌، مردم‌ اسكو در كنار مردم‌ تبریز با قوای‌ دولتی‌ و قزاقان‌ روس‌ به‌ مبارزه‌ برخاستند (صفایی‌، 399).
بر اساس‌ سرشم‌اری‌ عمومی‌ نفوس‌ و مسكن‌، در 1355ش‌ شهر اسكو 043 ،11نفر ( 488 ،2خانوار) و در 1365ش‌، 761 ،13 نفر (191 ،3 خانوار) جمعیت‌ داشته‌ است‌ كه‌ نسبت‌ به‌ سال‌ 1355ش‌، 2/ 2 درصد افزایش‌ نشان‌ می‌دهد. بر اساس‌ آمار ارائه‌ شده در 1370ش‌، جمعیت‌ شهر اسكو با 91/ 0 درصد افزایش‌ نسبت‌ به‌ سال‌ 1365ش‌، بالغ‌ بر 417 ،3 خانوار ( 401 ،14 نفر) است‌ ( آمارنامه‌، 95).
بنای‌ نخستین‌ مدرسه در این‌ شهر در 1338ق‌ و توسط سیدرضا اسكویی‌ گزارش‌ شده‌ است‌ (خاماچی‌، 205). از علما و بزرگان‌ منسوب‌ به‌ این‌ شهر می‌توان‌ از امیر ابوالقاسم‌ اسكویی‌، نجم‌ الدین‌ محمد اسكویی‌، موسی‌ بن‌ محمد باقر حائری‌ اسكویی‌ و محمدباقر بن‌ محمد سلیم‌ قراجه داغی‌ اسكویی‌ نام‌ برد (ابن‌ كربلایی‌، 2/ 56، 58؛ دایرۀ المعارف‌ تشیع‌ ). بناهای‌ تاریخی‌ این‌ شهر عبارتند از مقبرۀ سیدحسین‌ ابن‌ سید عبدالغفار اسكویی‌، مقبرۀ پیر حیدر، مزار الله‌ بنده‌ای‌، مسجد پایتخت‌ (تجدید بنا: 1061ق‌) و مسجد جامع‌ اسكو كه‌ از نظر سبك‌ معماری‌ مربوط به دورۀ صفویه‌ است‌ (خاماچی‌، 207).

مآخذ

آمارنامۀ استان‌ آذربایجان‌ شرقی‌ (1371ش‌)، مركز آمار ایران‌، تهران‌، 1373ش‌؛
ابن‌ كربلایی‌، حافظ حسین‌، روضات‌ الجنان‌، به‌كوشش‌ جعفر سلطان‌ القرائی‌، تهران‌، 1349ش‌؛
پاپلی‌ یزدی‌، محمدحسین‌، فرهنگ‌ آبادیها و مكانهای‌ مذهبی‌ كشور، مشهد، 1367ش‌؛
جغرافیای‌ كامل‌ ایران‌، وزارت‌ آموزش‌ و پرورش‌، تهران‌، 1366ش‌؛
حشری‌ تبریزی‌، محمدامین‌، روضۀ اطهار، به‌ كوشش‌ عزیز دولت‌ آبادی‌، تبریز، 1371ش‌؛
حمدالله‌ مستوفی‌، نزهۀالقلوب‌، به‌كوشش‌ محمد دبیرسیاقی‌، تهران‌، 1336ش‌؛
خاماچی‌، بهروز، فرهنگ‌ جغرافیای‌ آذربایجان‌ شرقی‌، تهران‌، 1370ش‌؛
دایرۀ المعارف‌ تشیع‌، به‌كوشش‌ احمد صدرحاج‌ سیدجوادی‌ و دیگران‌، تهران‌، 1366ش‌ به‌ بعد؛
درویش‌ زاده‌، علی‌، زمین‌ شناسی‌ ایران‌، تهران‌، 1370ش‌؛
سالنامۀ آماری‌ هواشناسی‌ (1975-1983م‌)، سازمان‌ هواشناسی‌ كشور، وزارت‌ راه‌ و ترابری‌، تهران‌، 1361-1366ش‌؛
صفایی‌، ابراهیم‌، رهبران‌ مشروطه‌، تهران‌، 1366ش‌؛
فرهنگ‌ آبادیهای‌ كشور (1365ش‌)، شهرستان‌ تبریز، مركز آمار ایران‌، تهران‌، 1368ش‌؛
فرهنگ‌ جغرافیایی‌ ایران‌ (آبادیها)، استان‌ 3 و 4 آذربایجان‌، دایرۀ جغرافیایی‌ ستاد ارتش‌، تهران‌، 1330ش‌؛
فرهنگ‌ روستایی‌ (1365ش‌)، مركز آمار ایران‌، تهران‌، 1369ش‌؛
كارنگ‌، عبدالعلی‌، آثار باستانی‌ آذربایجان‌ (آثار و ابنیۀ تاریخی‌ شهرستان‌ تبریز)، تبریز، 1351ش‌؛
مروی‌، محمد كاظم‌، عالم‌ آرای‌ نادری‌، به‌ كوشش‌ محمد امین‌ ریاحی‌، تهران‌، 1364ش‌؛
نقشۀ زمین‌شناسی‌ ارومیه‌، سازمان‌ زمین‌شناسی‌ كشور، تهران‌، 1366ش‌؛
نقشۀ سیاحتی‌ استان‌ آذربایجان‌ شرقی‌، ادارۀ كل‌ فرهنگ‌ و ارشاد اسلامی‌ استان‌ آذربایجان‌ شرقی‌؛
نقشۀ عملیات‌ مشترك‌ ارومیه‌، سازمان‌ جغرافیایی‌ كشور، تهران‌، 1353ش‌؛
همایون‌، غلامعلی‌، «روستای‌ كندوان‌»، بررسیهای‌ تاریخی‌، تهران‌، 1356ش‌، س‌ 12، شم‌ 1؛
هویدا، رحیم‌، جغرافیای‌ طبیعی‌ آذربایجان‌، تبریز، 1352ش‌؛
نیز:

Arutyunyan, N. V. , Toponimika Urartu, Erevan, 1985 , vol. I;
Dyakonov, I. M., Istoriya Midii, Moscow/ Leningrad, 1956;
Herzfeld, E.E., Archaeological History of Iran, London, 1935.
مژگان‌ نظامی‌