اسک

اِسِك‌، شهری‌ در سرزمین‌ تاریخی‌ اسلاونیا در شرق‌ جمهوری‌ كرواسی‌. نام‌ این‌ شهر در زبان‌ صربو - كروات‌ به‌ صورت‌ اُسی‌یك‌، در زبان‌ مجاری‌ اسك‌، در آلمانی‌ اِسِگ‌ و در تركی‌ اوسك‌ آمده‌ است‌ (2 EI؛ لطفی‌ پاشا، 414؛ پچوی‌، 1/ 152؛ صولاق‌ زاده‌، 453؛ اولیا چلبی‌، 6/ 178؛ راسم‌، 1/ 217؛ اوزون‌ چارشیلی‌، II/ 480-481). این‌ نام‌ را به‌ صورت‌ اِصِك‌ (بستانی‌، 3/ 746) نیز نوشته‌اند. در زبان‌ روسی‌ صورت‌ صربو - كروات‌ این‌ نام‌ پذیرفته‌ شده‌ است‌ («فرهنگ‌...»، 942). این‌ شهر كه‌ در كنار رود دراوا از شاخه‌های‌ دانوب‌ واقع‌ شده‌ است‌، تا 1919م‌ تابع‌ مجارستان‌ بود و از آن‌ پس‌ به‌ جمهوری‌ یوگسلاوی‌ پیوست‌ ( EI2) و پس‌ از تأسیس‌ جمهوری‌ فدراتیو كرواسی‌، تابع‌ آن‌ شد («فرهنگ‌»، همانجا).
جمعیت‌ اسك‌ در 1953م‌، 300 ،57نفر (BSE2, XXXI/ 281)، در 1964م‌، 80 هزار ( بروكهاوس‌، ذیل‌ اسگ)، در 1973م‌، 96 هزار (BSE3, XVIIII/ 557) و در 1981م‌، 104 هزار نفر بوده‌ است‌ («فرهنگ‌»، همانجا).
از این‌ شهر نخستین‌ بار در جریان‌ جنگ‌ دولت‌ عثمانی‌ با مجارها یاد شده‌ است‌ (EI2). در مآخذ عهد عثمانی‌ علاوه‌ بر شهر (نك: اولیا چلبی‌، همانجا)، از قلعۀ اوسك‌ نیز در سدۀ 10ق‌/ 16م‌ یاد شده‌ است‌ (پچوی‌، صولاق‌زاده‌، همانجاها؛ اولیاچلبی‌، 6/ 180). در عهد فرمانروایی‌ سلطان‌ سلیمان‌ قانونی‌ (926-974ق‌/ 1520-1566م‌)، ابراهیم‌ پاشا وزیر اعظم‌ و بیگلربیگ‌ روم‌ ایلی‌ در 932ق‌/ 1526م‌ حملۀ وسیعی‌ را به‌ مجارستان‌ آغاز كرد. سپاهیان‌ عثمانی‌ نخست‌ به‌ سیرمیوم‌ كه‌ مجارها آن‌ را سرمسگ می‌نامیدند، حمله‌ بردند. پائول‌ توموری‌ فرمانده‌ سپاه‌ مجارستان‌ كوشید تا لشكریان‌ عثمانی‌ را كنار رود دراوا متوقف‌ كند، ولی‌ تركان‌ پس‌ از تصرف‌ قلعۀ ایلوق‌ در شوال‌ 932/ ژوئیۀ 1526م‌ شهر و قلعۀ اسك‌ را به‌ سهولت‌ تصرف‌ كردند. ابراهیم‌ پاشا پلی‌ بر رود دراوا احداث‌ كرد كه‌ سلطان‌ سلیمان‌ در ذیقعدۀ همان‌ سال‌ از آن‌ گذشت‌. لشكریان‌ عثمانی‌ با گذر از پل‌ تا مُهاچ‌ پیش‌ رفتند. مجارها گرچه‌ پس‌ از تصرف‌ قلعۀ اسك‌ در صدد مقابله‌ برآمدند، ولی‌ طرفی‌ نبستند (اوزون‌ چارشیلی‌، II/ 323؛ صولاق‌زاده‌، همانجا؛ EI2؛ هامر پورگشتال‌، 2/ 989).
گذرگاه‌ نزدیك‌ اسك‌ كه‌ در بخش‌ بالای‌ رود دراوا قرار داشت‌، تا یك‌ قرن‌ و نیم‌ از پایگاههای‌ عمدۀ سپاه‌ عثمانی‌ برای‌ حمله‌ به‌ مجارستان‌ بود. حملات‌ بعدی‌ تركان‌ به‌ مجارستان‌ در سالهای‌ 1529م‌، 1532م‌، 1541م‌ و 1543م‌ روی‌ داد ( EI2). در 974ق‌/ 1566م‌ در جریان‌ لشكركشی‌ به‌ سیگتوار نیز پلی‌ دائم‌ بر روی‌ رود دراوا احداث‌ شد (همانجا). قلعۀ اسك‌ میان‌ سپاهیان‌ عثمانی‌ از یك‌ سو و اتریش‌ - مجارستان‌ از سوی‌ دیگر گاه‌ دست‌ به‌ دست‌ می‌شد. در شعبان‌ 1095/ ژوئیۀ 1684 بكری‌ مصطفی‌ پاشا كه‌ از برابر نیروهای‌ اتریش‌ گریخته‌ بود، شهرها و قصبه‌های‌ موجود میان‌ دو رود تونا و دراوا را بدون‌ دفاع‌ به‌دشم‌ن‌ باز گذاشت‌ و خود را به‌حوالی‌اسك‌ رسانید(اوزون‌چارشیلی‌، III(1)/ 461 ). وی‌ در رمضان‌ همان‌ سال‌ اسك‌ را نیز رها كرد (همو، III(1)/ 462). نیروهای‌ اتریش‌ در ذیقعدۀ 1098 با استفاده‌ از شورش‌ در سپاه‌ عثمانی‌ تا حومۀ اسك‌ پیش‌ تاختند (همو، III(1)/ 472,473). در اوایل‌ سال‌ 1099ق‌/ 1687م‌ اسك‌ به‌ تصرف‌ نیروهای‌ اتریش‌ - مجارستان‌ درآمد و از تابعیت‌ دولت‌ عثمانی‌ منتزع‌ شد ( EI2؛ اوزون‌ چارشیلی‌، III(1)/ 509). در 1102ق‌/ 1690م‌ سپاه‌ تاتار از رود ساوا گذشت‌ و تا حوالی‌ اسك‌ پیش‌ آمد. سپس‌ توپال‌ حسین‌ پاشا بیگلربیگ‌ بوسنی‌ قلعۀ اسك‌ را محاصره‌ كرد و آسیب‌ فراوان‌ بدان‌ وارد آورد، ولی‌ به‌ تصرف‌ آن‌ توفیق‌ نیافت‌ (همو، III(1)/ 528).
به‌ نوشتۀ پچوی‌ در 936ق‌/ 1530م‌ قلعۀ اسك‌ در جریان‌ جنگ‌ با خاك‌ یكسان‌ شد، ولی‌ به‌ هنگام‌ سفر سلطان‌ سلیمان‌ قانونی‌ بار دیگر آباد گردید و كاخی‌ برای‌ سلطان‌ عثمانی‌ ساخته‌ شد (1/ 152-153).
اولیا چلبی‌ (6/ 178) بنای‌ شهر اسك‌ را كه‌ با عنوان‌ قصبه‌ از آن‌ یاد كرده‌ است‌، منتسب‌ به‌ ماتیاش‌ (ماتیاس‌) پادشاه‌ مجارستان‌ دانسته‌ است‌. محتمل‌ است‌ كه‌ منظور وی‌ ماتیاش‌ هونیادی‌ پادشاه‌ مجارستان‌ (1458-1490م‌) بوده‌ باشد كه‌ در راه‌ وحدت‌ كشورش‌ كوشید و با امپراتوری‌ عثمانی‌ به‌ مبارزه‌ برخاست‌ (نیز نك: BSE3, XV/ 515 ).
اولیا چلبی‌ ضمن‌ شرح‌ قلعۀ اسك‌، مكان‌ آن‌ را زمینی‌ پهناور و مسطح‌ ذكر كرده‌ است‌ و دژ آن‌ را شامل‌ دو بخش‌: قلعۀ داخلی‌ و قلعۀ میانی‌ نوشته‌ است‌. بیرون‌ قلعۀ میانی‌ كه‌ برخی‌ آن‌ را قلعۀ خارجی‌ ترجمه‌ كرده‌اند، شهری‌ به‌ نام‌ واروش‌ وجود داشت‌ (6/ 180؛ EI2). وی‌ این‌ شهر را دارای‌ 400 خانۀ چوبی‌ و پاكیزه‌ نوشته‌ كه‌ در بنای‌ آن‌ سنگ‌ به‌ كار نرفته‌ است‌ (6/ 182-183). همومی‌نویسد كه‌ سلطان‌ سلیمان‌ كلیسای‌ قدیم‌ شهر اسك‌ را به‌ مسجد بدل‌ كرد و این‌ مسجد به‌ نام‌ او نامیده‌ شد. وی‌ ضمن‌ اشاره‌ به‌ دیگر مساجد، از مسجد قاسم‌ پاشا نام‌ برده‌، و تاریخ‌ بنای‌ آن‌ را 966ق‌/ 1559م‌ نوشته‌ است‌؛ همچنین‌ به‌ مسجد مصطفی‌ پاشا اشاره‌ نموده‌، آن‌ را مسجدی‌ روشن‌ در محل‌ پر ازدحام‌ چهارسو تصویر كرده‌ است‌ (6/ 183). در كویهای‌ شهر جمعاً 40 مسجد و 4 دارالتدریس‌ وجود داشته‌ كه‌ یكی‌ از آنها مدرسۀ مصطفی‌ پاشا بوده‌ است‌. وی‌ شم‌ار دكانهای‌ شهر را 200 باب‌ نوشته‌ كه‌ انواع‌ كالاهای‌ هندی‌، ایرانی‌ و عرب‌ را به‌ خریداران‌ عرضه‌ می‌كردند (6/ 184).
پلی‌ كه‌ پیش‌تر از آن‌ یاد شد، به‌ فرمان‌ سلیمان‌ قانونی‌ بر روی‌ زورقها احداث‌ شده‌ بود. در دو سوی‌ پل‌ پناهگاههایی‌ ویژۀ افراد سپاه‌ عثمانی‌ وجود داشت‌. این‌ پناهگاهها، ویژۀ پیادگان‌ سپاه‌ عثمانی‌ بود (هامر پورگشتال‌، 2/ 989؛ EI2). مأمورانی‌ در این‌ پناهگاهها می‌نشستند و از بازرگانانی‌ كه‌ آمد و شد می‌كردند، باج‌ می‌گرفتند. شب‌ هنگام‌ پل‌ با زنجیر بسته‌ می‌شد (اولیا چلبی‌، 6/ 187- 188). در منابع‌ غربی‌ از پل‌ اسك‌ به‌عنوان‌هنری‌ چشم‌گیردرصنعت‌ پل‌سازی‌یادشده‌است‌ (EI2). اولیا چلبی‌ می‌نویسد كه‌ دو ارابه‌ می‌توانستند در كنار یكدیگر از پل‌ بگذرند (6/ 188). طول‌ پل‌ را 100 ،3قدم‌ نوشته‌اند كه‌ یك‌ اسب‌ سوار ظرف‌ یك‌ ساعت‌ و نیم‌ می‌توانسته‌ است‌ از آن‌ بگذرد (هامر پورگشتال‌، 4/ 2688 ؛ EI2). در دو سوی‌ رود سنگرهای‌ نظامی‌ به‌ منظور محافظت‌ از پل‌ ساخته‌ شده‌ بود. این‌ پل‌ در 1664م‌ از سوی‌ مجارها به‌ آتش‌ كشیده‌ شد، ولی‌ تركان‌ آن‌ را از نوساختند. بار دیگر ژنرال‌ لِسلی‌ در 1685م‌ بخشی‌ از پل‌ را كه‌ در سمت‌ باتلاقها بود و نیز قسمتی‌ از شهر اسك‌ را به‌ آتش‌ كشید و آن‌ را از سپاهیان‌ عثمانی‌ باز پس‌ گرفت‌ ( EI2؛ هامر پورگشتال‌، همانجا). در 1687م‌ اسك‌ بار دیگر به‌ تصرف‌ تركان‌ درآمد، ولی‌ دیری‌ نپایید (EI2).
به‌ نوشتۀ اولیا چلبی‌ زبان‌ مردم‌ اسك‌ مجاری‌ بوده‌ است‌ (6/ 178؛ EI2). همومی‌افزاید كه‌ در شهر كاروانسرایی‌ وجود نداشت‌، ولی‌ درِ خانه‌های‌ اكابر و اعیان‌ شهر گشاده‌ بود و مسافران‌ را به‌ میهمانی‌ می‌پذیرفتند. وی‌ همچنین‌ از نهرهای‌ آب‌ زلال‌ یاد كرده‌، و اسك‌ را شهری‌ بس‌ آباد نوشته‌ است‌ (6/ 180، 184).
شهر اسك‌ مركز تقاطع‌ راههای‌ آهن‌، شوسه‌ و آبی‌ رودخانه‌ای‌ است‌. این‌ شهر یكی‌ از مراكز اقتصادی‌ و فرهنگی‌ اسلاونیا، و دارای‌ صنایع‌ تهیۀ مواد خوراكی‌، چرم‌ سازی‌، پارچه‌بافی‌، مصالح‌ ساختمانی‌، تولید دستگاههای‌ بافندگی‌ و كشاورزی‌، صنایع‌ شیمیایی‌، چوب‌ بری‌، مبل‌ سازی‌، كبریت‌ سازی‌، كاغذ سازی‌، تهیۀ پارچه‌های‌ كتانی‌، صنایع‌ الكترونیك‌و جز آنها ست (BSE2, XXXI/ 281;
BSE3, XVIII/ 557).

مآخذ

اولیا چلبی‌، سیاحت‌ نامه‌، استانبول‌، 1318ق‌؛
بستانی‌، پطرس‌، دائرۀ المعارف‌، بیروت‌، 1295ق‌/ 1878م‌؛
پچوی‌، ابراهیم‌، تاریخ‌، استانبول‌، 1283ق‌؛
راسم‌، احمد، عثمانلی‌ تاریخی‌، استانبول‌، 1326- 1328ق‌؛
صولاق‌زاده‌، محمد، تاریخ‌، استانبول‌، 1297ق‌؛
لطفی‌ پاشا، تواریخ‌ آل‌ عثمان‌، استانبول‌، 1341ق‌؛
هامر پورگشتال‌، ی‌.، تاریخ‌ امپراتوری‌ عثمانی‌، ترجمۀ میرزا زكی‌ علی‌آبادی‌، تهران‌، 1367- 1368ش‌؛
نیز:

Brockhaus;
BSE 2 ;
BSE 3 ;
EI 2 ;
Sovetskiĭ entsiklopedicheskiĭ slovar, Moscow, 1987;
Uzuncarsili, I. H., Osmanli tarihi, Ankara, 1983.
عنایت‌الله‌ رضا