اسکندرونه

اِسْكَنْدَرونه‌، یكی‌ از رودهای‌ دائمی‌ فلسطین‌. این‌ رود از رواناب‌ كوههای‌ نابلس‌ سرچشم‌ه‌ می‌گیرد و در حدود 11 كیلومتری‌ جنوب‌ شهر قیساریه‌ (قیصریه‌) و شم‌ال‌ آبادی‌ ام‌ خالد، در نزدیكی‌ بندر ابوزابوره‌ به دریای‌ مدیترانه‌ فرو می‌ریزد («راهنمای‌...»، 41 ,26 -25 ؛ عابد، 95؛ دباغ‌، 1(1)/ 34). شاخه‌های‌ اصلی‌ این‌ رود زیمر (یا زبمر، نك‌ : همانجا) و تین‌ است‌ («راهنمای‌»، 26, 43) و شاخه‌های‌ دیگر آن‌ از چشم‌ه‌سارهای‌ دامنه‌های‌ غربی‌ سامره‌ تغذیه‌ می‌شوند (همان‌، 26). مساحت‌ حوضۀ آبگیر این‌ رودخانه‌ 561 كمـ 2 است‌. حدود نیمی‌از این‌ حوضه‌ از خشكه‌ رودهای‌ طغیانی‌ تشكیل‌ شده‌ است‌ كه‌ از سرشاخه‌های‌ اسكندرونه در قسمت‌ علیا (غرب‌ كوههای‌ نابلس‌) به‌ شم‌ار می‌روند (عبدالسلام‌، 217؛ موسوعه‌...، 1/ 242).
این‌ رودخانه در دورۀ رومیان‌ بدلوپوتاموس‌ خوانده‌ می‌شد (دباغ‌، همانجا) و سپس‌ صلیبیان‌ آن‌ را «رودخانۀ شور» نامیدند (همانجا؛ «راهنمای‌»، 26,41). این‌ رود را گاهی‌ وادی‌ قلنسوه‌ و نیز به‌ ویژه در قسمتهای‌ پایین‌ دست‌، وادی‌ الحوارث‌ می‌خواندند (همان‌، 26-27). ظاهراً پس‌ از ورود قبیلۀ حارثه‌ به‌ این‌ ناحیه‌ (اواخر سدۀ 11 و اوایل‌ سدۀ 12ق‌)، به‌ این‌ نام‌ خوانده‌ شده‌ است‌ ( موسوعه‌، 4/ 564؛ دباغ‌، 2(3)/ 342، 2(4)/ 569). قبیلۀ حارثه در جنوب‌ این‌ ناحیه‌، و قبیلۀ نفیعات‌ در قسمتهای‌ شم‌الی‌ این‌ رود زندگی‌ می‌كردند (همو، 1(1)/ 34). ناحیۀ وادی‌ الحوارث‌ كه‌ امروزه‌ یهودیان‌ آن‌ را شارون‌ (سارونه‌)می‌خوانند،ناحیه‌ای‌ است‌ عمدتاًمردابی‌وجنگلی‌( جودائیكا، VIII/ 332).
اسكندرونه‌ یكی‌ از 4 رودخانه‌ای‌ است‌ كه‌ بین‌ یافا و حیفا به دریا می‌ریزند («راهنمای‌»، 41). طول‌ مسیر این‌ رود را به‌ 3 قسمت‌ تقسیم‌ می‌كنند. پرشاخه‌ترین‌ قسمت‌ آن‌ بخشهای‌ بالادست‌ آن‌ است‌، قسمت‌ میانی‌ بیشتر از چشم‌ه‌ و آبهای‌ زیرزمینی‌ تغذیه‌ می‌شود، حال‌ آنكه در قسمت‌ سوم‌ كه‌ 6/ 2 كم است‌، رودخانه‌ به‌ حداكثر عرض‌ خود (تا بیش‌ از 50 متر) می‌رسد و تنها بخشی‌ از رود است‌ كه در آن‌ می‌توان‌ قایقرانی‌ كرد (موسوعه‌، 1/ 242؛ شراب‌، 116).
در مسیر رود اسكندرونه‌ و شاخه‌های‌ آن‌، شهرها و آبادیهای‌ بسیاری‌ استقرار یافته‌اند (شراب‌، 117، نقشه‌). طولكرم‌ در دهانۀ درۀ عمیقی‌ قرار دارد كه‌ بستر وادی‌ زیمر ایجاد كرده‌ است‌ و راه‌ اصلی‌ به‌ نابلس‌ و خط آهن‌ موجود در كنار طول‌ مسیر این‌ رود، طولكرم‌ را به‌ نابلس‌ متصل‌ می‌سازد. برای‌ عبور و مرور وسایل‌ نقلیه‌ و ارتباط دو سوی‌ این‌ رود، پلهای‌ مهم‌ و متعددی‌ بر روی‌ آن‌ احداث‌ شده‌ است‌ («راهنمای‌»، 377-378 ,43, 41).
در فاصلۀ میان‌ دهانۀ رود اسكندرونه‌ و رود مفجر، پهنه‌های‌ سنگی‌ و بخشهای‌ كوچك‌ ماسه‌ای‌ به‌ طور متناوب‌ دیده‌ می‌شود. در همین‌ محل‌، دو دریاچۀ كوچك‌ وجود دارند كه‌ بقایای‌ ماندابی‌ به‌ شم‌ار می‌روند كه‌ توسط اهالی‌ آبادی‌ خضیره‌ بهره‌برداری‌ می‌شده‌ است‌ (همان‌، 39-41). هر دو كرانۀ اسكندرونه در قسمتهای‌ پایین‌ دست‌ به‌ واسطۀ تپه‌های‌ ماسه‌ای‌ كه‌ تا حدود 20 متر ارتفاع‌ دارند، احاطه‌ شده‌ است‌ (همان‌، 41). این‌ ماسه‌ها منشأ دریایی‌ دارند كه‌ بر اثر امواج‌ و جریانهای‌ ساحلی‌ به‌ خشكی‌ آمده‌، و به‌ واسطۀ باد به‌ قسمتهای‌ داخلی‌ انتقال‌ یافته‌اند ( جودائیكا، IX/ 125). تپه‌های‌ ماسه‌ای‌ تا حدود 3 كم و نزدیك‌ جادۀ ساحلی‌، در حد جنوبی‌ كشتزارهای‌ آبادی‌ خضیره‌ امتداد دارند («راهنمای‌»، همانجا)؛ همین‌ وضع‌ از دهانۀ اسكندرونه‌ تا حدود 16 كم به‌ سمت‌ جنوب‌ ادامه دارد (همانجا). حداكثر عرض‌ این‌ تپه‌ها را حدود 7 كم دانسته‌اند ( جودائیكا، همانجا).
بارش‌ متوسط سالانه در این‌ ناحیه در برخی‌ نقاط تا 600 میلی‌متر می‌رسد ( موسوعه‌، 1/ 243؛ جودائیكا، IX/ 127) كه‌ همین‌ مقدار قابل‌ توجه‌ بارش‌ را یكی‌ از علل‌ شكل‌گیری‌ پوشش‌ جنگلی‌ و اراضی‌ مردابی‌ در این‌ ناحیه دانسته‌اند (همانجا؛ نیز نك‌ : عبدالسلام‌، 218). رود اسكندرونه‌ اگرچه‌ از رودهای‌ دائمی‌ سرزمین‌ فلسطین‌ است‌، ولی‌ آبدهی‌ آن‌، مانند غالب‌ رودخانه‌های‌ منطقه‌، در ماههایی‌ از سال‌ كاهش‌ می‌یابد كه در این‌ هنگام‌، عمدتاً توسط چشم‌ه‌ها و منابع‌ زیرزمینی‌ تغذیه‌ می‌شود («راهنمای‌»، 25).

مآخذ

دباغ‌، مصطفی‌ مراد، بلادنا فلسطین‌، عمان‌، 1973م‌؛
شراب‌، محمدمحمد، معجم‌ بلدان‌ فلسطین‌، بیروت‌، 1987م‌؛
عابد، عبدالقادر، «فلسطین‌: الموقع‌ و الموضع‌»، موسوعۀ خاص‌، ج‌ 1؛
عبدالسلام‌، عادل‌، «المیاه‌ فی‌ فلسطین‌»، موسوعۀ خاص‌، ج‌1؛
موسوعۀ عام‌؛
نیز:

Judaica;
The Middle East Intelligence Handbooks 1943-1946, Palestine and Transjordan, London, 1987.
عباس‌ سعیدی‌