اسکاف

اِسْكاف‌، ناحیه‌ای‌ در نزدیكی‌ رود نهروان‌، میان‌ بغداد و واسط . ابن‌ خردادبه‌ اسكاف‌ و نهروان‌ سفلی‌ را یكی‌ از بخشهای‌ (طسوج‌) پنجگانۀ استان‌ «بازیجان‌ خسرو» در خاور دجله‌ برمی‌شم‌ارد (ص‌ 6). قدامۀ بن‌ جعفر این‌ استان‌ را «اَرندین‌ كِرْد» نامیده‌ است‌ (ص‌ 235؛ نیز نک‌ : لسترنج‌، 80).
اسكاف‌ به‌ دو بخش‌ علیا و سفلی‌ تقسیم‌ می‌شده‌ است‌ (ابن‌ فقیه‌، 210؛ مقدسی‌، 37). در برخی‌ منابع‌، اسكاف‌ علیا به‌سبب‌ آنكه‌ گروه‌ كثیری‌ از بنی‌ جُنَید در آنجا سكنی‌ داشته‌اند، اسكاف‌ بنی‌ جنید خوانده‌ شده‌ است‌ (ابن‌ خردادبه‌، 6 -7؛ مسعودی‌، 53؛ ابن‌ حوقل‌، 1/ 233؛ حدود العالم‌، 152؛ یاقوت‌، المشترك‌، 23). رود نهروان‌ پس‌ از آبیاری‌ زمینهای‌ بغداد از كنار اسكاف‌ عبور می‌كرده‌، و سپس‌ در ناحیۀ جَرجَرایا به‌ دجله‌ می‌ریخته‌ است‌ (مسعودی‌، همانجا؛ اصطخری‌، 60). به‌گفتۀ یاقوت‌، در روزگار سلجوقیان‌ با از میان‌ رفتن‌ نهروان‌، اسكاف‌ نیز از میان‌ رفته‌ ( بلدان‌، 1/ 252)، ولی‌ ویرانه‌های‌ آن‌ مدتها پابرجا بوده‌ است‌.
اسكاف‌ خاستگاه‌ دانشم‌ندان‌ بسیار از جمله‌ گروهی‌ از محدثان‌ بوده‌ است‌ (سمعانی‌، 1/ 234- 235). با توجه‌ به‌ اینكه‌ بسیاری‌ از منسوبان‌ به‌ اسكاف‌ در خراسان‌ شهرت‌ داشته‌اند، چنین‌ پیداست‌ كه‌ در گذشته‌های‌ دور، گروهی‌ از ساكنان‌ اسكاف‌ به‌ خراسان‌ مهاجرت‌ كرده‌اند. از مشهورترین‌ آنان‌ می‌توان‌ ابوجعفر اسكافی‌، متكلم‌ معتزلی‌ سدۀ 3ق‌ را نام‌ برد كه‌ فرقه‌ای‌ از معتزلیان‌ به‌ نام‌ «اسكافیه‌» به‌ او منسوب‌ شده‌اند (همانجا؛ قاضی‌ عبدالجبار، 2). همچنین‌ می‌توان‌ به‌ ابوالقاسم‌ علی‌ بن‌ محمد اسكافی‌ نیشابوری‌ دبیر آل‌ سامان‌ (نک‌ : ه‌ د، اسكافی‌، ابوالقاسم‌) و ابوحنیفۀ اسكافی‌ (ه م‌)، شاعر، ادیب‌ و فقیه‌ سدۀ 5ق‌ اشاره‌ كرد.

مآخذ

ابن‌ حوقل‌، محمد، صورۀ الارض‌، لیدن‌، 1938م‌؛
ابن‌ خردادبه‌، عبیدالله‌، المسالك‌ و الممالك‌، به‌كوشش‌ دخویه‌، لیدن‌، 1889م‌؛
ابن‌ فقیه‌، احمد، مختصر كتاب‌ البلدان‌، لیدن‌، 1302ق‌؛
اصطخری‌، ابراهیم‌، المسالك‌ و الممالك‌، به‌كوشش‌ محمد جابر عبدالعال‌ حسینی‌، قاهره‌، 1381ق‌/ 1961م‌؛
حدود العالم‌، به‌كوشش‌ منوچهر ستوده‌، تهران‌، 1340ش‌؛
سمعانی‌، عبدالكریم‌، الانساب‌، به‌كوشش‌ عبدالرحمان‌ معلمی‌ یمانی‌، حیدرآباد دكن‌، 1382ق‌/ 1962م‌؛
قاضی‌ عبدالجبار، فرق‌ و طبقات‌ المعتزلۀ، به‌كوشش‌ علی‌ سامی‌ نشار و عصام‌الدین‌ محمدعلی‌، اسكندریه‌، 1972م‌؛
قدامۀ بن‌ جعفر، «الخراج‌»، همراه‌ المسالك‌ و الممالك‌ ابن‌ خردادبه‌، لیدن‌، 1889م‌؛
مسعودی‌، علی‌، التنبیه‌ و الاشراف‌، لیدن‌، 1893م‌؛
مقدسی‌، محمد، احسن‌ التقاسیم‌، به‌كوشش‌ محمد مخزوم‌، بیروت‌، 1987م‌؛
یاقوت‌، بلدان‌؛
همو، المشترك‌، به‌كوشش‌ ف‌. ووستنفلد، گوتینگن‌، 1846م‌؛
نیز:

Le Strange, G., The Lands of the Eastern Caliphate, London, 1966.
مژگان‌ نظامی‌