جمنا

جَمْنا، یا یامونا، رودی بزرگ و تاریخی در شمال هندوستان. این رود به طول حدود 400‘1 کمـ از قله‌های پربرف میان رشته کوههای هیمالیا و سوالک که در اساطیر هندی از تقدس برخوردار است، سرچشمه می‌گیرد (رکلو، VIII / 155؛ انکارتا).
این رودخانه در مسیر خود از شهرهای مهمی همچون دهلی، ماتورا، آگره، اِتاوه، کالپی و الله‌آباد می‌گذرد و آب چندین رودخانۀ بزرگ از جمله تونْس، چَمبَل، بَتوا و کِن را دریافت می‌کند و سرانجام در جنوب شهر الله‌آباد به رودخانۀ گنگ می‌پیوندد (بریتانیکا؛ EI2؛ مک جرج، 205) و مانند آن رودخانه نزد هندوان از تقدس برخوردار است (بشم، 320). ناحیۀ میان جمنا و گنگ که به دوآب موسوم است، از حاصلخیزترین اراضی هند به شمار می‌آید (اسپیر، 116).
این رود نزد جغرافی‌نویسان یونانی شناخته شده بود. پلینی از آن با نام یومانِس (ص 384)، بطلمیوس با نام دیامئونا، و آریان با نام یوبارِس یاد کرده‌اند (EI2). ابوریحان بیرونی (ص 217) و ابن بطوطه (1 / 208) که در سفر خود به هند این رود را از نزدیک دیده‌اند، آن را جون خوانده‌اند.
شبکۀ آبرسانی وسیعی که شامل نهرهایی دست‌ساز است در 757ق / 1356م توسط فیروزشاه تغلق در جانب غرب رود جمنا، و در زمان استیلای بریتانیا بر هند در جانب شرق آن به منظور آبیاری اراضی ناحیۀ دهلی حفر شده است (اسپیر، 104؛ EI2).
مسلمانان پس از تسخیر دهلی، در دشت میان گنگ و جمنا (دوآب) حکومتهـای مختلفی تشکیل دادند (نک‌ : ری، I / 370). در سدۀ 13ق / 19م مسلمانان هند به دنبال شورشهایی که در این منطقه درگرفت، بخشی از داراییهای خود را در ساحل رود گنگ از دست دادند، ولی به جای آن زمینهای بیشتری در کنارۀ رود جمنا را تصاحب کردند (هاردی، 74).
از حوادث تاریخی سواحل رود جمنا حضور میلیونی مردم هند در تشییع جنازۀ رهبران فقید هند بوده است. مهاتما گاندی هم در آخرین سفر خود در 1327ش / 1948م از این ساحل گذشت (برچر، 40). بناهای باشکوه ساحل رود جمنا یادآور حوادث تاریخی گذشته‌اند (کونیگسمارک، 6). بنای تاج‌محل و آرامگاه همایون، پادشاه گورکانی هند از جملۀ آن بناها ست (هانسن، 2؛ فینچ، 10).

مآخذ

ابن بطوطه، رحلة، رباط، 1417ق / 1997م؛
بیرونی، ابوریحان، تحقیق ماللهند، حیدرآباد دکن، 1377ق / 1958م؛
هاردی، پ.، مسلمانان هند بریتانیا، ترجمۀ حسن لاهوتی، مشهد، 1369ش؛
نیز:

Basham, A. L., India, London, 1956, Britannica;
Brecher, M., Succession in India, London, 1966;
EI2;
Encarta Refence Library, 2005;
Finch, W., «Ruins and Landscape», Historic Delhi, ed. H. K. Kaul, Delhi, 1985;
Hansen, W., The Peacock Throne, Delhi, 1986;
Koenigsmarck, C. H. von, «The Metropolis of Asia», Historic Delhi, ed. H. K. Kaul, Delhi, 1985;
Macgeorge, G. W., «The Jumna Bridge», ibid;
Pliny, Natural History, tr. H. Rackham, London, 1947;
Ray, H. C., The Dynastic History of Northern India, Calcutta, 1973;
Reclus, E., Nouvelle géographie universelle, Paris, 1885;
Spear, P., Twilight of the Mughuls, New Delhi, 1969.

پرویز امین