ابرغان

اَبَرْغان، یكی از دهستانهای ششگانۀ بخش مركزی شهرستان سراب در استان آذربایجان شرقی و نیز نام ده مركزی همین دهستان.
دهستان ابرغان در شمال غربی ارتفاعات بزغوش قرار دارد. دامنه‌های سرسبز این كوهستان دارای مراتع نسبتاً وسیعی است (جغرافیای كامل ایران، 1 / 169). این دهستان از غرب به دهستان اوجانِ بخش بستان‌آباد شهرستان تبریز، از شرق به دهستان حومۀ شهرستان سراب، از شمال به دهستانهای ینگجۀ شهرستان سراب و آلان براغوشِ شهرستان تبریز و از جنوب به دهستانهای بروانانِ شهرستان میانه و عباسیِ شهرستان تبریز محدود است (فرهنگ آبادیهای كشور، 9 / نقشۀ سراب؛ فرهنگ جغرافیایی، 4 / 327). آب و هوای این دهستان كه در منطقه‌ای كوهستانی واقع شده، معتدل و ییلاقی است (همان، 4 / 2). تلخ رود یا تلخه‌رود (آجی چای) از جانب شمالی آن می‌گذرد و ریزابه‌های سمت چپ آن مانند رود شربیان كه از بزغوش سرچشمه می‌گیرد (جغرافیای كامل ایران، 1 / 173)، اراضی این دهستان را آبیاری می‌كند. علاوه بر این، سایر منابع تأمین آب آبیاری در این دهستان عبارتند از 20 رشته قنات، 233 حلقه چاه عمیق و نیمه عمیق و بیش از 48 چشمه (فرهنگ اقتصادی، 101 / 4).
وجود تپه‌ای باستانی در نزدیكی مركز این دهستان (مشكوتی، 311) می‌تواند نشانگر قدمت سكونت در آن باشد. جمعیت این دهستان در اواخر سالهای 1320-1330 ش 204‘25 نفر (فرهنگ جغرافیایی، همانجا) بوده كه در 1355ش به 947‘27 نفر (سرشماری عمومی ‌1355ش، سراب، ش 35) رسیده است. این جمعیت در 1360ش برابر 726‘5 خانوار بود (فرهنگ اجتماعی، 101 / 1، 2)، این دهستان 28 ده و 7 مزرعه دارد و مركز آن ده ابرغان است.
فعالیتهای اقتصادی در این دهستان عبارتند از زراعت، باغداری، دامداری و پرورش زنبور عسل. تعداد دام در این دهستان در 1360ش برابر بود با 226‘5 رأس گاو و گاومیش و 105‘95 رأس بز و گوسفند. ضمناً در این دهستان 21 واحد زنبورداری نیز فعال بوده است (فرهنگ اقتصادی، 101 / 4، 5). در 1360ش میزان زمینهای زراعی این دهستان جمعاً به حدود 029‘30 هكتار می‌رسید كه از آن میان، 098‘11 هكتار به كشت آبی و 931‘18 هكتار به كشت دیم اختصاص داشت 339‘9 هكتار از این زمینها مختص كشت گندم (874‘2 هكتار آبی و 465‘6 هكتار دیم) و 506‘4 هكتار زیر كشت جو (594‘1 هكتار آبی و 912‘2 هكتار دیم) بوده است. انواع میوه به ویژه سیب، دانه‌های روغنی، پیاز و محصولات صیفی و حبوبات از تولیدات دیگر این دهستان است (همان، 101 / 2، 4؛ فرهنگ جغرافیایی، 4 / 2). از فعالیتهای دیگر رایج در این دهستان می‌توان از قالی‌بافی و گلیم‌بافی نام برد. ضمناً در 1360ش، این دهستان دارای 15 آسیا بوده است (فرهنگ اقتصادی، 101 / 5).
برخی از روستاهای این دهستان دارای پاره‌ای تأسیسات رفاهی و عمومی ‌از جمله آب لوله‌كشی (13 ده)، برق (2 ده)، حمام (15 ده) بوده است. در همین سال 50 دبستان، 4 مدرسۀ راهنمایی، 1 دبیرستان، 2 كتابخانۀ عمومی ‌و 28 مسجد و حسینیه و بیش از 70 مغازۀ مختلف در این دهستان وجود داشته است (فرهنگ اجتماعی، 101 / 2). بجز ده مركزی ابرغان، سایر روستاهای نسبتاً بزرگ این دهستان عبارتند از: اسماعیل‌آباد، ایوَق، بهرامان، بافتان، دان باران، داراب، دوزدوزان، دهدلان، شَرَبیان، قوشه گنبد و كِهْدِلان (فرهنگ آبادیها، 9 / 86). نام برخی از آبادیهای این دهستان در مآخذ تاریخ آمده است. به عنوان نمونه نام قوشه‌ گنبد در روزگاران كهن به صورت خرسو، هرسو و‌هارسو نیز ضبط شده است (اصفهانی، قریۀ قوشه گنبد). در سال 758ق جانی بیك از نوادگان چنگیز در لشكركشی به آذربایجان به سرزمین ایوه (ایوق كنونی) و شرابیان (شربیان كنونی) درآمد (اهری، 177). زبان رایج در این دهستان تركی است و اهالی آن شیعه مذهبند.
مركز این دهستان ده ابرغان است كه در 22 كیلومتری جنوب غربی شهرسراب واقع شده است و راه سراب به تبریز از 4 كیلومتری شمال آن می‌گذرد (رزم‌آرا، 4 / 3؛ فرهنگ آبادیهای كشور، 9 / 85). این ده مطابق اولین سرشماری كشور (1335ش) 582‘1 نفر جمعیت داشت (گزارش مشروح ...، 1) كه این تعداد در 1355ش به 464‘2 نفر رسید (فرهنگ آبادیها، 86). جمعیت این ده در1360ش برابر 400 خانواربود (فرهنگ اجتماعی، 102). سطح كل زمینهای كشاورزی این ده حدود 213‘1 هكتار وازآن میان، 962 هكتار آبی و بقیه دیمی ‌بود (فرهنگ اقتصادی، 102). مطابق همین آمار، این ده دارای یك رشته قنات بوده است (همانجا). فعالیت اقتصادی رایج در این ده، زراعت و گله‌داری (فرهنگ جغرافیایی، 4 / 3 و نیز زنبورداری است. تعداد دام در این ده 450 رأس گاو و گاومیش و 000‘5 رأس بز و گوسفند است (فرهنگ اقتصادی، همانجا). این ده دارای آب لوله‌كشی، حمام، غسالخانه، همچنین 2 دبستان، 1 مدرسۀ راهنمایی، مسجد و حسینیه است (فرهنگ اجتماعی، همانجا). در استان آذربایجان شرقی ده دیگری نیز به نام ابرغان وجود دارد كه در 10 كیلومتری شرق مرند واقع است (رزم‌آرا، 4 / 3).

مآخذ

اصفهانی، محمدطاهر، صریح الملك، نسخۀ خطی؛
كتابخانه مركزی دانشگاه تهران، شم‌ 856؛
اهری، ابوبكر، تاریخ شیخ اویس، به كوشش فن لون، لاهه، 1373ق / 1954م؛
جغرافیای كامل ایران، سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی وزارت آموزش و پرورش، تهران، 1366ش؛
سرشماری عمومی ‌نفوس و مسكن، آبان ماه 1355ش، استان آذربایجان شرقی، شهرستان سراب، مركز آمار ایران، تهران، 1359ش؛
فرهنگ آبادیهای كشور، (براساس سرشماری آبان 1355)، استان آذربایجان شرقی، شهرستان سراب، مركز آمار ایران، تهران، 1360ش؛
فرهنگ اجتماعی دهات و مزارع شهرستان سراب، جهاد سازندگی، تهران، 1363ش؛
فرهنگ اقتصادی دهات و مزارع شهرستان سراب، جهاد سازندگی، تهران، 1363ش، فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادیها)، استان 3 و 4 آذربایجان، دایرۀ جغرافیایی ستاد ارتش، تهران، 1330ش؛
گزارش مشروح حوزۀ سرشماری سراب، وزارت كشور، تهران، 1338ش؛
مشكوتی، نصرت‌الله، فهرست بناهای تاریخی و اماكن باستانی ایران، تهران، 1349ش.

خسرو خسروی