ازمیت

اِزْمیت، شهری باستانی در انتهای ساحل خلیجی به همین نام، از متفرعات دریای مرمره و مرکز استان قوجه ایلی (کوجا ایلی) بر سر راه استانبول به آناتولی در کشور ترکیه.

موقع و چهرۀ طبیعی

ازمیت در ساحل شمالی خلیج ازمیت در °40 و ´42 عرض شمالی و °29 و ´53 طول شرقی در 88 کیلومتری استانبول قرار دارد (بستانی، 11/ 92). کوه چَنه به ارتفاع 645 متر در بخش شمال شرقی ازمیت واقع است و شهر را در برابر وزش بادهای سرد شمال محافظت می‌کند (IA, V(2)/ 1253-1254).
جمعیت ازمیت 377‘377 نفر (سرشماری، 1990م) است که 3/ 24٪ نسبت به سرشماری سال 1985م افزایش نشان می‌دهد. از این عده، 882‘256 نفر در شهر ازمیت و 495‘120 نفر در روستاها و شهرکهای تابع آن زندگی می‌کنند («آمار...»، 31). ازمیت از نظر جمعیت شانزدهمین شهر جمهوری ترکیه است (همان، 7).

نام‌گذاری

نام کهن آن استاکوس بود (سامی، 2/ 848) و گفته‌اند که شهری بوده است در کنار خلیج آستاسنه (استرابن، V/ 455) که احتمالاً از سوی مِگارها بنا شده است. برخی نیز معتقدند که آسْتها آن را ساختند و مگارها آن را استاکوس ــ روستای آستها ــ نامیدند. در روایات عامیانه نیز سبب نام‌گذاری آن را به فراوانی استاکوس ــ نوعی خرچنگ ــ در آبهای این منطقه، مربوط می‌دانند و نیز گفته‌اند که استاکوس نام یکی از سرداران اسکندر بوده است (YA, VII/ 4992)، اما بیشتر مآخذ کهن نام آن را نیکومدیا (پاولی، XXXIII/ 468)، نقمودیه (ابن خردادبه، 106)، نقموذیه (ادریسی، 2/ 802) و نیقوموذیه (سهراب، 39) آورده، و گفته‌اند که از سوی نیکومدس فرمانروای بیتینیا ساخته شده، و وی نام خود را به این شهر داده است (استرابن، نیز YA، همانجاها). نام این شهر در مآخذ عثمانی به صورت ایزنیکمید (عاشق پاشازاده، 38) و ارتکمید (سعدالدین، 1/ 34؛ پچوی، 1/ 375؛ کمال پاشازاده، 2/ 32) آمده است. عثمانیها، نیکومدیا را با لفظ «ایس» که در یونانی از ادات ظرف است، ترکیب کرده، و ایسنیکومدیا نامیده‌اند که محرف آن به صورت ازنکمید درآمده که آن هم به سبب کثرت استعمال به صورت ازمیت و ازمید تلفظ می‌شود (سامی، همانجا). تاورنیه آن را ایس نیش نوشته است (ص 22).

پیشینۀ تاریخی

دوران ماقبل تاریخ در منطقۀ ازمیت به طور دقیق روشن نیست. از یافته‌های باستان‌شناسی چنین بر می‌آید که در دورۀ مس این نقطه مسکون بوده است (YA، همانجا). دوران تاریخ در ازمیت از حدود 1200ق‌م آغاز می‌شود. نخستین دولت را اقوام اژه‌ای شامل مگارها و بِبْریکها تشکیل دادند که تا سدۀ 8ق‌م در این ناحیه فرمان راندند (IA, V(2)/ 1251؛ YA، همانجا). از سدۀ 8ق‌م به بعد نخست فریگیها و سپس لیدیاییها حکومت کردند. آنان با حاکمیت در خلیج ازمیت با دولت ماد نیز طرح دوستی ریختند و با تأسیس امیرنشینهای کوچک، تجارت دریایی را به کنترل خود درآوردند و استاکوس را مرکز بزرگ بازرگانی کردند (همانجا). دولت لیدیا در 546ق‌م مغلوب پارسها (دولت هخامنشیان) شد و استاکوس یکی از پایگاههای مهم داریوش گردید، اما پس از هخامنشیان، به تصرف کالاس، ازسرداران اسکندر، درآمد (همان، VII/ 4993). لوسیماخوس، سردار اسکندر، آنجا را ویران ساخت (IA، همانجا). نیکومدس اول پادشاه بیتینیا در 264ق‌م شهر را مرمت کرد و آنجا را پایتخت خود قرار داد (اوماز، II/ 157). نیکومدس دوم در توسعۀ شهر همت گمارد (همو، II/ 159). در 130ق‌م رومیها آنجا را ضمیمۀ قلمرو خود ساختند (YA, VII/ 4994) و به عمران و آبادی آنجا پرداختند.
زمین‌لرزه‌های شدید در سدۀ 2م موجب ویرانی آن گردید. در 258م گوتها آسیب فراوانی به شهر رساندند (IA, V(2)/ 1252). کاراکالا امپراتور روم در سالهای 214-215م در لشکرکشی بر ضد پارتها در اینجا به آمادگی رزمی پرداخت (YA، همانجا؛ اومار، II/ 242). دیوکلتیانوس نیز نیکومدیا را اقامتگاه دائمی خود ساخت و آنجا را پایتخت بخش شرقی امپراتوری قرار داد (رمزی، 74؛ وریونیس، 26؛ رانسیمان، «تمدن...»، 13). در روزگار وی مبارزۀ شدیدی بر ضد مسیحیت آغاز شد و کلیسای ازمیت که محل اقامت سراسقف بود، همراه دیگر کلیساها ویران گردید و کتابهای مذهبی سوزانده، و اموال مسیحیان مصادره شد (اومار، II/ 297-298)، اما به هنگام تجزیۀ روم در 395م، کنستانتینوپولیس (قسطنطنیه) مرکز امپراتوری بخش شرقی شد (YA، همانجا).
در 54ق/ 674م در دورۀ معاویه، مسلمانان به قسطنطنیه لشکرکشی کردند که در آن هنگام ازمیت پایگاه نظامی بود. در 96ق/ 715م سلیمان ابن عبدالملک، سپاهی به فرماندهی مسلمةبن عبدالملک به قسطنطنیه فرستاد؛ در این میان لئون وارث تاج و تخت بیزانس ــ در جریان اختلافات درونی دولت بیزانس ــ با مسلمه طرح دوستی ریخت و با توسل به این حیله مسلمانان را در نزدیکی ازمیت تشکیل داد (YA, VII/ 4995) و خود در 99ق/ 717م در ایاصوفیه تاج‌گذاری کرد (استروگورسکی، 145). سرانجام در زمان خلافت مهدی، پسرش هارون‌الرشید ازمیت را تصرف کرد (YA، همانجا). پس از جنگ ملازگرد (463ق) و شکست دولت بیزانس و پیروزی الپ ارسلان، آناتولی به تصرف سلجوقیان درآمد (آق‌سرایی، 16-18). آنان با عبور از رود ساکاریا در 471ق/ 1078م به ازمیت درآمدند (YA, VII/ 4993، جدول). با درگذشت سلیمانشاه سلجوقی، فاتح انطاکیه (آق‌سرایی، 20-21)، ازمیت که در قلمرو وی قرار داشت، بار دیگر به تصرف بیزانسیها درآمد (YA, VII/ 4993, 4996). در جنگهای صلیبی این شهر نیز محل عبور سپاهیان مسیحی بود (همان، VII/ 4994). طبق معاهدۀ 478ق/ 1085م که میان امپراتور آلکسیوس و ترکها منعقد شد، ازمیت و بخشی از مرمره به دولت بیزانس واگذار گردید (رانسیمان، «تاریخ...»، 60). ازمیت از 603 تا 659ق/ 1206 تا 1261م میان لاتینها، بیزانسیها و ترکها دست به دست می‌شد (YA, VII/ 4996).
پس از انتقال پایتخت دولت بیزانس به قسطنطنیه، امیران مرزدار از جمله عثمان غازی، درصدد تصرف نواحی مرزی برآمدند. پس از وی اورخان برای فتح ازمیت به تجهیز حرکت کرد (کمال پاشازاده، 2/ 32؛ سعدالدین، 1/ 33). نیروهای عثمانی شهر را محاصره کردند (هامر پورگشتال، 1/ 124؛ اوزون چارشیلی، I/ 122). امپراتور روم به شرط آسیب نرساندن نیروهای عثمانی به نواحی دیگر حاضر به صلح شد (نشری، 152؛ هامر پورگشتال، همانجا) و با انعقاد نخستین عهدنامۀ عثمانی ـ بیزانس (همانجا)، ازمیت به قلمرو ممالک اسلامی پیوست (قره چلبی‌زاده، 342). بعد از انعقاد این عهدنامه طرفین با فرستادن هدایایی به یکدیگر این پیوند را مستحکم‌تر ساختند. پس از فتح ازمیت، اورخان ادارۀ آن را به پسرش سلیمان سپرد (نشری، قره چلبی‌زاده، همانجاها) و فرمان داد که کلیساها را به مسجد و مدرسه مبدل سازند. وی به منظور تهیۀ مسکن برای طالبان علم و تأمین مخارج آنان موقوفاتی تعیین کرد (کمال پاشازاده، 2/ 36؛ نشری، همانجا؛ سعدالدین، 1/ 36). به این ترتیب، ازمیت به حاکمیت دولت عثمانی درآمد و دولت بیزانس بندرگاهی مهم و تجارتی را از دست داد (اوزون چارشیلی، I/ 133).
ازمیت به هنگام لشکرکشی تیمور در 805ق/ 1402م مورد تعرض قرار گرفت (YA, VII/ 4993, 4996، جدول). پس از درگذشت بایزید اول، در رقابت میان فرزندان وی، این شهر به موسى چلبی واگذار شد (اوزون چارشیلی، نیز YA، همانجاها). در دورۀ سلیم اول اسکله‌های کشتی‌سازی آن مرمت شد.
در سدۀ 10ق/ 16م بر اثر بروز بحران اقتصادی در عثمانی، روستاییان مزارع خود را رها ساخته، به راهزنی پرداختند، چنانکه ابن شهر محل استقرار راهزنان آلبانیایی شد (YA, VII/ 4996).
در سدۀ 13ق/ 19م در جریان برچیده شدن سپاه ینی چری، ازمیت صحنۀ ناآرامیهایی بود که از سوی آنان ایجاد می‌شد. در همین زمان اقداماتی برای تکمیل صنایع کشتی‌سازی، ایجاد ارتباط مستقیم دریایی با استانبول و جز آن انجام گرفت. پس از جنگهای کریمه، عدۀ بسیاری از تاتارها به این ناحیه کوچ کردند (همان، VII/ 4997).
در سدۀ 19م ازمیت در تقسیمات کشوری به عنوان استانی مستقل اداره می‌شد و حدود آن از غرب به اسکودار و خلیج ازمیت و مرمره، از شرق به قسطمونی، از جنوب به ایالت خداوندگار (بورسه)، از شمال به دریای سیاه محدود بوده است (سامی، 2/ 484-849). دریاچۀ صبانچه به طول 15 کم‌ و عرض 10 کم‌ در جنوب شرقی آن قرار دارد (همانجا). اولیاچلبی سیاح معروف سدۀ 11ق آنجا را شهری آباد با 3 هزار خانوار، 23 محله ــ شامل 3 محلۀ مسیحی‌نشین و یک محلۀ یهودیها ــ و 100‘1 مغازه معرفی کرده است (2/ 64-65).
جمعیت ازمیت در اواخر سدۀ 19 و اوایل سدۀ 20م از نظر ترکیب مذهبی شامل مسلمانان، مسیحیان ارتدکس یونانی و گرگوری و یهودی بود (YA, VII/ 4998-4999)، و امروز نیز مرکز اسقف‌نشین ارتدکس است (بستانی، 11/ 92). این شهر پس از جنگ جهانی اول از 1920 تا 1921م در اشغال نیروهای انگلیس و یونان بود (شاو، 2/ 601؛ IA, V(2)/ 1253).
ازمیت زادگاه آریان مورخ و جغرافیانگار یونانی بوده است (سامی، 2/ 848).

اقتصاد

موقعیت جغرافیایی ویژه، قرار گرفتن بر سر راه ارتباط اروپا و آسیا، از نظر مبادلات تجاری و حمل و نقل جایگاه خاصی به این شهر داده است. ازمیت در سده‌های میانه و جدید محل استقرار کاروانهایی بود که از آناتولی می‌آمدند. آنان از همین‌جا به نواحی مختلف از راه دریا و خشکی سفر می‌کردند و در صورت مساعد بودن هوا پس از 7 یا 8 ساعت به استانبول می‌رسیدند. از این‌رو کاروانسراهای متعدد برای استراحت کاروانیان در این شهر وجود داشت (IA, V(2)/ 1252). راه کاروان رو از ایران به استانبول و نیز راه زیارتی از عربستان و ایران، از طریق خلیج ازمیت، از همین شهر می‌گذشت (اینالجیک، 146). نزدیکی این شهر به مناطق جنگلی باعث رونق تجارت الوار و نیز صنایع کشتی‌سازی، کاغذسازی، پارچه‌بافی، نخ‌ریسی و جز آنها بوده است (شاو، 2/ 405). هم‌اکنون نیز این شهر یکی از مراکز صنعتی ترکیه است. اجرای طرح خارج ساختن مراکز صنعتی از استانبول از 1960م به بعد موجب توسعۀ شهر ازمیت شد. چنانکه امروزه لزوم مورد نیاز کارخانه‌های بزرگ ترکیه در این شهر ساخته می‌شود. داشتن امکانات انتقال سریع از طریق راه‌آهن، دریا و جاده، همچنین وجود منابع جهت تأمین آب لازم برای صنایع از موجبات توسعۀ اقتصادی این شهر است (YA, VII/ 5052). از بزرگ‌ترین کارخانه‌های آنجا کاغذسازی و صنایع وابسته را می‌توان نام برد که در زندگی مردم شهر تأثیر فراوانی دارد (IA, V(2)/ 1255).
ازمیت به دو بخش متمایز از یکدیگر تقسیم می‌شود: 1. بخش قدیم یا قسمت بالا (یوخاری شهر) که بر فراز تپه‌های مشرف به خلیج، با خانه‌هایی از چوب، قرار گرفته است؛ 2. بخش جدید یا قسمت پایین (اشاقی شهر) که مراکز تجاری و اداری در آن واقع، و در امتداد ساحل گسترده شده است. ازمیت امروزه دارای 15 محله است (همان، V(2)/ 1254).
آثار تاریخی: شهر ازمیت به رغم قدمت، از نظر آثار تاریخی بسیار فقیر است. چنانکه از دوران حاکمیت بیتینیها و بیزانسیها، چیزی بر جای نمانده است. فقط ویرانۀ قسمتهایی از باروی کهن و کانالهای آبیاری بر فراز تپه‌ای که امروز تپه اورخان خوانده می‌شود، مشاهده می‌گردد (همان، V(2)/ 1254-1255؛ YA, VII/ 5081). مهم‌ترین آثار دوران اسلامی ازمیت اینهاست:
1. مسجد اورخان غازی، بر فراز تپه‌ای مشرف به خلیج ازمیت که در بخش قدیم شهر واقع شده، و به روایتی ظاهراً کلیسا بوده، و سلیمان پاشا به دستور اورخان در 733ق/ 1333م آنجا را به مسجد تبدیل کرده است (یوجل، «مسجد...»، 199-200، «آثار...»، 30, 33). کتیبه‌ای که به خط نستعلیق مورخ 1225ق بر سر در آن قرار دارد، نشان می‌دهد که این مسجد از سوی رضا پاشا در این تاریخ تجدید بنا شده است (همانجا).
2. مجموعۀ پرتوپاشا، شامل مسجد، مدرسه، چشمه، حمام در محلۀ «ینی جمعه» بر سر راه استانبول ـ آنکارا. این مجموعه به دستور پرتوپاشا و به وسیلۀ معمار سنان، معروف‌ترین معمار ترک، ساخته شده است (همانجا).
3. کاخ سلطان عبدالعزیز، که زیباترین اثر تاریخی ازمیت به شمار می‌رود. این بنا که به قصر شکار، کاخ کوچک و کوشک خونگار نیز معروف است، در 1292ق توسط معمار بالایان ساخته شده است. امروزه موزۀ ازمیت در این ساختمان قرار دارد (همو، «کاخ...»، 1-6؛ YA, VII/ 5083).
4. برج ساعت، که به مناسبت بیست و پنجمین سال سلطنت عبدالحمید دوم ساخته شده است (همانجا).
از دیگر آثار تاریخی این شهر، چندین حمام و چشمه (یوجل، «آثار»، 32) و آرامگاه نبی خواجه را می‌توان نام برد (پچوی، 1/ 375؛ کاتبی، 192).

مآخذ

آق‌سرایی، محمود، مسامرة الاخبار و مسایرة الاخیار، به کوشش عثمان توران، آنکارا، 1944م؛
ابن خردادبه، عبیدالله، المسالک و الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، 1889م؛
ادریسی، محمد، نزهة المشتاق، بیروت، 1409ق/ 1989م؛
اولیا چلبی، محمد، سیاحت‌نامه، به کوشش احمد جودت، استانبول، 1314ق؛
بستانی؛
پچوی، ابراهیم، تاریخ، استانبول، 1283ق؛
تاورنیه، ژان باتیست، سفرنامه، ترجمۀ ابوتراب نوری، اصفهان، 1336ش؛
سامی، شمس‌الدین، قاموس الاعلام، استانبول، 1306ق؛
سعدالدین، محمد، تاج التواریخ، استانبول، 1279ق؛
سهراب، عجائب الاقالیم السبعة، به کوشش فون مژیک، وین، 1347ق/ 1929م؛
شاو، استانفورد، جی، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکیۀ جدید، ترجمۀ رمضان‌زاده، مشهد، 1370ش؛
عاشق پاشازاده، درویش احمد، تاریخ، استانبول، 1332ق؛
قره چلبی‌زاده، عبدالعزیز، روضة الابرار، بولاق، 1248ق؛
کاتبی، سیدی علی، مرآت الممالک، ترجمۀ محمود تفضلی و علی گنجه‌لی، تهران، 1355ش؛
کمال پاشازاده، تواریخ آل عثمان، به کوشش شرف‌الدین توران، آنکارا، 1983م؛
نشری، محمد، جهان نما، به کوشش رشید اونات و ا. کویمن، آنکارا، 1987م؛
هامر پورگشتال، ژوزف، تاریخ امپراتوری عثمانی، ترجمۀ زکی علی‌آبادی، به کوشش جمشید کیانفر، تهران، 1367ش؛
نیز:

Census of Population 1990, State Institute of Statistics, Ankara, 1991;
IA;
Inalcik, H., The Ottoman Empire, tr. N. Itzkowitz and C. Imber, London, 1973;
Ostrogorsky, G., Bizans devleti tarihi, tr. F. Iṣıltan, Ankara, 1986;
Strabo, The Geography, tr. H. L. Jones, London, 1961;
Umar, B., Türkiye halkının ilkçağ tarihi, Izmir, 1982;
Uzun-çarṣılı, İ. H., Osmanlı tarihi, Ankara, 1982;
Veryonis, S., Byzantium and Europe, London, 1969;
YA;
Yücel, E., «İzmit’te Sultan Abdülaziz sarayı», Türkdünyasi, 1980, no. 9;
id, «İzmit’te türk eserlerı», Türkiyemiz, 1981, no. 33.
علی‌اکبر دیانت